Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti filologiya fakulteti
Hozirgi o’zbek adaboyotida ota obrazi
Download 0.81 Mb. Pdf ko'rish
|
jahon adabiyoti va ozbek adabiyotida ota talqini
|
Hozirgi o’zbek adaboyotida ota obrazi.
Otalar badiiy adabiyotning azaliy mavzularidan. Yaxshi ota-ona bir baxt bo’lganidek, yaxshi farzandlar ham bir baxtdir. Tariximizning mash’um fojialaridan bo`lgan Ulug`bekning o`z o`g`li Abdulatif tomonidan o`ldirilishi esa Odil Yoqubovning “Ulug`bek xazinasi” romanida yuksak badiiy g`oya bilan ochib beriladi. Asardagi badiiy g`oya va tendensiya birgina hikoyadan ma’lum bo`lib qoladi. Ya’ni: ,,Kunlardan bir kun dong`I olamga ketgan mahramlari bilan ovga chiqqanmish. Mahramlari orasida o`z o`g`li ham bor ekan. Podsho yelkasiga suyukli qora burgutini qo`ndirib, daryo yoqalab va ot choptirib borardi, orqada amirlar va navkarlar chopib kelardi. Podsho uzoqlashib ketayotganini ko`rgan navkarlardan biri: Podshoxi olam to`xtang bu to`qaylar xatarli, qamishzorlarda yo`lbars bor” deb qichqiribdi. Lekin podsho uning gaplariga quloq solmay oldinga intilibdi. Arg`umog`iga achchiq qamchi bosib to`qayzorga ot soldirib ketibdi. Banogoh ot tuyoqlari tagidan 2 ta tilla rangli tilla rangli tulki chiqib qochibdi. Podsho arg`umog`ining boshini qo`yib quvib berarkan, tulkilar oldin 4 taga, keyin 8 taga aylangan, ba’zilari uni go`yo mazax qilayotganday boshlarini burib tirjaygan emish. Shunda podsho darg`azab bo`lib, qanot qoqib talpingan suyukli burgutini qo`yib yuboribdi. Lekin osmonga chiqqan suyukli burguti ot tuyoqlari ostida jilpanglagan tulkiga emas, uning o`ziga hamla qilibdi. Podsho jon achchig`ida xanjarini sug`urib olib burgutga o`qtalibdi. Ammo burgut chap berib, uning o`ng ko`zini o`yib olibdi-yu, chap ko`ziga chang solibdi. Podsho dodlab yolg`iz ko`zi bilan qarasa, qora burgut, burgut emas, qora libos kiyib burgut qiyofasiga kirgan o`z o`g`li bilan chiqibdi. “ 2
Ulug`bekning tushida ro`y bergan bu voqealar asarning butun mohiyatini ochib bergan g`oya. Biz asarni o`qir ekanmiz Ulug`bekning hayotidagi ushbu voqealar ko`z oldimizda real jonlanadi. Ulug`bek tilidan aytilgan ushbu so`zlar ham juda katta ahamiyatga ega:,, Bu suhbatdan yolg`iz muddaom – otalik
1 Oдил Ёқубов. Улуғбек хазинаси.-Т.:, Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти, 1994-йил, 46-бет. 41
nasihatmni bermoq edi. Taassuflar bo`lg`aykim, senga padar nasixati emas, oltin kerak ekan… Ota so`zini amri vojib deb bilursenmi, yo`qmi ixtiyor senda va lekin so`nggi nasixatimni eshit, xohla o`z padaringni qatl et, xohla Movarounnaxr sarhadidan haydab, darbadar qil-boz ixtiyor sendadur. Lekin yolg`iz tilagim: ilm yo`lida ota qilgan ishlarga, uning shogird va ustodlariga tegmagaysen. Tegsang ota qarg`ishiga uchrab toabad badnom bo`lursen!... Ota rozi xudo rozi yodingda bo`lsin: al qasosil minal haq! Hech bir yomonlik intiqomsiz qolmagay” 1 deb o`g`liga murojaat qiladi. Ulug`bek o`g`lining ilmu-ma’rifatdan yiroqligidan, toj-u- taxt ilinjida o` z padarini o`ldirmoqchi ekanidan qattiq afsuslanadi. Ho`sh, shunday ma’rifatli, adolatli buyuk mutaffakirning farzandi arjumandining bunday badxulq bo`lib ulg`yishiga nima sabab bo`lgan. Bunda Ulug`bekning ham oz bo`lsa-da aybi yo`qmikin? Balki, u ham farzand tarbiyasida noto`g`ri yo`ldan borgandir. Balki, o`z o`g`lini tuproqqa bergan edi. Bir kundayoq o`zini oldirib, munkayib qolgan usta, marhumning jasadini go`rkovga ham bermay lahadga o`z qo`li bilan qo`ydi, guvalalarini o`zi terib, o`zi tuproq tortdi” degan satrlarni o`ziyoq o`quvchini usta Temurga bo`lgan hurmatini yanada oshiradi. Chol va Q.Qarnoqiy o`rtasidagi iliqlik Ulug`bek va farzandlariga bir oynadek edi. Ulug`bek ham o`z vaqtida podshoxlikdan kechib, farzandlariga toj-u-taxtni bo`lib berganida mana shu mash’um fojea yuz bermagan bo`lardi. Garchand Abdulatifga otasi nohaqlik qilganda ham, o`z pushti-panohini o`ldirish katta gunoh. Xalqimizda “Ota rozi- xudo rozi” degan naqllar bejizga aytilmagan. Otasining rizoligisiz hech kim to`la to`kis baxtga erisholmaydi. Abdulatif o`z o`limi oldidan N.Ganjaviyning kitobini qo`liga oladi va qo`rqqanidan yerga tashlaydi. Unda “Padarkush… toj-u taxt… olti oydan oshmaydur… degan bitiklar yozilgan edi. Darhaqiqat, uning umri otasining o`limidan olti oy keyin o`z nihoyasiga yetadi. Tariximiz ham bunga guvoh bo`la oladi. Tarixda mana shunday qotilliklar birmuncha salmoqli bo`lgan. Darhaqiqat,
1
Oдил Ёқубов. Улуғбек хазинаси. -Т.: Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти, 1994-йил, 104- бет.
42
ularning aksriyatida ota qotili olti oydan ortiq yashamagan. Abdulatif o`limi oldidan “Gunohkor farzandingizni kechirgaysiz buzrukvor! deb tavba qiladi. Albatta, farzandning tarbiyasi buzilishida atrofidagilarning o’rni benihoya katta. Ulug’bek ham farzandlari tarbiyasida xatoga yo’l qo’yganini asarni o’qib tushunib yetdim.U ilm-fan uchun borini qurbon qiladi.U va uning shogirdlari xatto, o`z jonlarini xatarga qo`yib bo`lsa-da, kelajak avlod uchun juda katta merosni asrab qolganlar. Buning uchun, albatta, har bir kitobxon undan minnatdor. Biroq, farzand bu boshqa masala. Ikki qayiqqa oyoq qo`ygan inson cho`kib ketadi. Fikrimizcha Ulug`bek o`z farzandlaridan ko`ra ilm-u ma’rifatni ustunroq qo`ygan. Xalq orasida “10 ta bo`lsa o`rni boshqa” degan maqol bor. Ya’ni har birining o`z o`rni bor. Asarda yozilishicha, Mirzo Ulug`bekning o`g`li Abdulazizga mehri bo`lakcha. Vaholanki, uning ba’zi qusurlari Abdulatifnikidan qolishmaydi. Ammo, Ulug`bek bularni ko`rib ko`rmaganlikka, bilib bilmaganlikka oladi. Abdulaziz ham, bir begunohni o`ldirib, uning jufti haloli bo`lmish Xurshidabonuni o`z haramiga oladi. Bu esa, uning ma’nan buzuq ekanligini ko`rsatib turibdi. Bundan kelib chiqadiki, Ulug`bek har ikki farzandiga ham to`g`ri tarbiya bera olmagan. Asarga yo`g`rilgan real voqeada qondosh jigarlar begonaga aylanadi, qotilga aylanadi. Bizga o`rnak bo`ladigan jihati shundaki, ikki bir-biriga begona inson go`yo ota-boladay, undan ham yaqinroq kishilarga aylanadi. Ya’ni, Q.Qarnoqiy va Usta Amir Temur Samarqndiy buning yorqin dalilidir. Masalan, Q.Qarnoqiy vafot etganda “Cholning qoraqurum bosgan serajin yuzida, yumuq ko`zlarida, allaqanday horg`in ovozida chuqur qayg`u, go`yo usta musofir bir darveshni emas, o’z o’g’lini dafn etganday.” Ulug’bekning Abdulatifni shunday shakllanishida asosiy sabab unga e’tibor bermaganligi. Yozuvchi har ikki tomonga ham adolatli yondashadi. Asarda Abdulatifning qalbidagi tuyg`ulari shunday ifodalanadiki, unga ham rahmimiz keladi, ham irodasiz o`zgalar qo`lidagi qo`g`irchoq ekanligidan afsuslanamiz. Asarda o`zini oqlash uchun u quyidagilarni o`ylaydi; “Padar bo`lib, bir marotba bag`riga bosmadi, o`g`lim deb boshini silamadi. Bor mehr sahovatini bor shirin
43
so`zini farzandi arjumandi shahzoda Abdulazizga baxsh etdi. Uni suydi bag`riga bosdi. Abdulazizni esa bemehr, bag`ritosh enagasi Gavharshodbegimga topshirdi. Bilaks Abdulatifning Tarnob jangida ko`rsatgan jonbozligini, Alauddavla ustidan qozongan fathi nusratini Abdulazizning g`alabasi deb fatvo berdi. Unga arzimagan Balxni berdi-da, go`zal dorussaltanatni farzandi munisi Abdulaziz tasarrufiga topshirdi… “Ha, padari pok atalmish bu zot uning shon-shavkatiga, dovrug`i va lashkarboshilik salohiyatiga rahna soldi xolos”. 1
kurashlar avj olgan. Ulug`bek va 1 . Abdulatif munosabati ham bundan mustasno emas. Ko`rinib turibdiki, beayb parvardigor deganlaridek buyuk ma’rifat egasi bo`lmish bobomiz Mirzo Ulug`bekning ilm yo`lida qilgan ishlari taxsinga sazovor. Buni tarixiy kitoblar va ushbu asardan ham bilib olamiz. Lekin tariximizda shunday otalar o’tganki, hozir ham ular biz uchun ibrat bo’la oladi. Bunga misol qilib bobokalonimiz Mirzo Boburni keltirishimiz mumkin. Buni Pirimqul Qodirovning ,,Yulduzli tunlar” romanida o’ziga xos tasvirlagan. Bobur Mirzoning farzandiga bo’lgan mehri o’g’li Humoyunga kelgan dardni o’ziga olishida yaqqol namoyon bo’ladi. Buni ota jasoratining eng go’zal ko’rinishi, desak yanglishmaymiz. …Men Humoyunga jahondagi barcha olmoslardan ham azizroq bir narsamni qurbon qilmoqchimen.Faqat bu qurbonni siz-u bizga o’xshagan bandalar emas, zarur bo’lsa parvardigor olsin! 2
1 Oдил Ёкубов. Улуғбек хазинаси.-Т.: Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти, 1994-йил, 159-бет. 2 Pirimqul Qodirov. Yulduzli tunlar.-T.: Sharq nashriyoti, 2004-yil, 534-535-betlar. 44
Bu so’zlar naqadar samimiyligini biz asar davomida bilib olamiz.Uning ushbu so’zlari ham etiborga molik: ,,-Humoyun, jigarbandim!Sening betoqatligingga men toqat keltiray.Sening shu og’ir dardingni xudo sendan olib menga bersin! 3
nimalarga qodirligini ko’rsatib turibdi.Yaxshi farzand doimo otasining duosini oladi.Shirin jonini farzand uchun fido qilish esa bu katta jasorat. Hozirgi o’zbek adabiyotida ham otaning oiladagi o’rnini naqadar yuksak ekanligini ko’rsatib beruvchi badiiy asarlar kam emas.Bular sirasiga Hudoyberdi To’xtaboyevning ,,Mungli ko’zlar” romanini keltirishimiz mumkin.Bu romanda halol yo’l bilan topilmagan boylik hech qachon hech kimga buyurmasligi, oxir- oqibatda esa bir oilaning nobud bo’lishini, ya’ni otaning qilmishlari farzandlariga urishini ko’rsatib beradi.Bu asar Zafar ismli bola tilidan so’zlab beriladi.Zafarning otasi poraxo’rligi tufayli qamoqqa olinadi.Onasi ham noqonuniy savdo orqali ozodlikdan maxrum qilinadi.Bu voqealar yosh go’daklar hayotini tubdan o’zgartiradi.Zafar avvaliga maktabda yaxshi o’qiydi, ammo keyinchalik otasining ishidagi ishkalliklar, onasining qamalishiga bir baxya qolishi, akasining nogironligi unga o’z ta’sirini o’tkazadi.Oilaviy muhit uni mana shu ahvolga olib keladi.Biroq uning hayotida juda katta o’zgarishlar yuz beradi.Ota-onasi qamaladi.Bu ham yetmaganidek onasining to’satdan vafot etishi, ukasi Zufarning avtohalokat qurboni bo’lishi, akasining o’zini o’ldirishi, singlisi Nigorani esa pes bosib, badaniga oq toshmalar toshishi bolani bir zumda ulg’aytirib qo’yadi.Kitobxonda bu voqealarning bosh aybdori kim? degan savol tug’iladi.Farzand tarbiyasida ota- ona birdek mas’uliyatli.Ular farzandni shunday tarbiyalashi zarurki, halolni haromdan, pokni nopokdan, haqiqatni yolg’ondan ajrata olsin.Qur’onda ham har bir ota-ona farzandini halol luqma bilan tarbiyalashi zarurligi aytib o’tilgan.Badiiy
3 O’sha kitob 535-bet. 45
asar ham insonni ezgu yo’lga boshlaydi.Bu asarda ham otasining boylikka ruju qo’yganligi, hatto ayolini ham harom boylik topishiga qarshilik ko’rsatmaganligi bir oilaning parokanda bo’lishiga olib keladi.Lekin shunday dalillar keltiriladi, otaning bu yo’lga kirib kelishi bejiz emas. U yoshligidan ota-onasiz yetim o’sgan.Ikki singlisining birini xo’kiz suzib fojiali vafot etadi.O’zi o’qishga qiziqqanligi sabab, shaharga o’qishga keladi, bilimi kuchli bo’lishiga qaramay, o’qishga kirolmaydi. U bilan birga kelgan do’stlari bilimi yo’q bo’lsa ham, pul orqali o’qishga kiradi.O’sha yili qishloqqa borishga uyalib,tunu kun mehnat qiladi.Keyingi yil yana o’qishga kirolmaydi.Shundan keyin bilsa hamma narsa pul bilan o’lchanarkan. Ota juda ko’p qiyinchiliklar ko’radi.Shu tufayli farzandlarini qiynalishini istamaydi.Hamma narsasi bekamuko’st bo’lishini xohlaydi.Shu holatlar sabab u noto’g’ri yo’lga qadam bosadi. ,,Dadam karavot yoniga, shundoqqina polga cho’k tushib, qo’lini akamning boshi ostidan beozorgina o’tkazdi-da,quchoqlab oldi.Yelkasi uchyapti, demak yig’isi hali bosilmayapti.Mayli, yig’lasin, ilgari ham mana shunaqa ichib kelgan paytlarida ko’p yig’lardi.Meni, goho ukam Zufarni ham bag’riga bosib yig’lagan, to’yib-to’yib yig’lagan.O’g’lim, Zafarim, zafarli ishlarimning davomchisi, hamma umidim o’zingdan.Akang baribir odam bo’lmaydi.Nimaiki topgan bo’lsam bariga o’zing ega bo’lasan.Mayli, prakuror bo’l, mayli savdo hodimi bo’l, faqat davomchim bo’lsang bas, deb yuzu qo’llarimdan o’pardi.Nimadandir qalbim g’ururga to’lib boraotganini his qilib turardim.Xatto, ishonsangiz, bir marta, dadam to’satdan o’lib qolsa bu boyliklarni qanday boshqarar ekanman, deb ham o’ylaganman.O’ylaganmanu qo’rqib ketganman…. Dadam yig’layapti, yelkasi silkinib-silkinib yig’layapti.” 1
1 Худойберди Тухтабоев. Мунгли кўзлар. -Т.: Ўзбекистон ЛКСМ Марказий Комитети, Ёш гвардия нашриёти, 1988-йил, 81-бет,
46
Bu so’zlar orqali otaning qanchalik qiynalayotgani, lekin bu yo’ldan qaytish uchun o’zida kuch topa olmayotgani, farzandlarini kelajagini o’ylab bu yo’lga kirganini ko’rishimiz mumkin.Ota bo’lish bir mas’uliyat.Mana shu mas’uliyat uni qing’ir yo’llarga boshlagan.Asarni o’qir ekanmiz, otaga nisbatan achinish va nafrat hislari yonma-yon keladi.Chunki, bu boyliklarsiz ham baxtli hayot kechirish mumkin.Lekin boylik uning ko’zini ko’r qiladi, o’g’li Akbarjonning so’zlariga quloq solmaydi.Shuncha boyligi bo’lishiga qaramay, yana boylik ketidan qolmaydi. Asarda ,,Ataulla muallim “ nomi bilan yuritiluvchi qahramon bu oilaga juda ko’p yordam beradi.Akbarjon bu kishini ota-onasidan ham aziz biladi.U halol mehnat bilan bolalarini tarbiyalabgina qolmay, boshqa oilalarga manaviy ko’mak beradi.Akbarning ukasi Zafarga yozgan maktubidan quyidagi so’zlarga e’tibor qarataylik: ,,Ota-onam meni jinni deyishardi.Ataulla Isayevichning ta’sirida ahmoq bo’lib qolibsan, deyishardi.Yo’q men hech qachon uning ta’sirida bo’lmaganman. Pokligi, halolligi, ta’riflarga sig’maydigan rahmdilligi uchun yaxshi ko’rardim uni.Qani endi, dadajonim ham o’sha kishiga o’xshasa, deb orzu qilardim, xolos. Ukajon, o’zing o’ylagin, mendek cho’loq bir nogiron uchun ota mehridan, ona muhabbatidan ulug’roq narsa bormi? Dadajonimning nimjon oyoqlarimni silab erkalatishlari, oyijonimning bag’riga bosib, yuzlarimdan o’pishlari, ikkovlarining galma-gal yelkalarida ko’tarishib doktorma doktor olib yurishlari, ko’nglimni ovlash uchun kun ora qilgan sovg’alari…Hech bir bola menchalik ko’p o’yinchoq o’ynamagan. Ikkovlari ham meni jondan ortiq sevishardi. Men baribir, ularning mehrisiz yashay olmasdim.Esingdami, ko’pincha dadamning ishdan kelishlarini poylab darvozaxonada o’tirardik.” 1
1 Худойберди Тўхтабоев. Мунгли кўзлар.-Т.: Ўзбекистон ЛКСМ Марказий Комитети, Ёш гвардия нашриёти, 1988-йил, 224-бет, 47
U otasini yaxshi ko’radi, biroq u qilayotgan ish jinoyatligini biladi.Bir kun ota-onasi qamalsa ukalarining ahvoli qanday kechishini o’ylab yuragi eziladi.Ularni bu yo’ldan qaytarishga qanchalik harakat qilmasin buning uddasidan chiqolmaydi. Oxir oqibat esa ulardan ajrab qolishdan qo’rqqani holda, tartibga chaqirib qo’yishlarini so’rab qonun organlariga murojaat qiladi.Yo’q! U ota- onasini qamatmoqchi emasdi. Shunchaki ogahlantirib qo’ymoqchiydi. Ish bu darajaga borib yetishini o’ylamagan edi. Akbar vijdon azobidan qiynalib o’zini o’zi yondirib yuboradi.Garchi qilgan ish to’g’ri bo’lsa ham ota-onasining qamalishi va ukasining o’limida o’zini aybdor his qiladi. Atrofdagilardan ota- onasining jinoyati tufayli uyaladi. Roman hozirgi kunda ayrim oilalarda sodir bo’layotgan voqealarni obrazli tasvirlashi bilan ham alohida ahamiyatga ega. Chunki ba’zi oilalarda ota-onalarning befarqligi tufayli ko’pgina farzandlar qarovsiz qolmoqda.Roman boshqa romanlardan o’ziga xos harakterli xususiyati bilan ajralib turadi. Sharofat Ashurovaning ,,Quduq” nomli hikoyalar to’plamidagi ,,To’g’al” nomli hikoyada ham otaning rizoligisiz, bemaslahat ish qilishning oqibatlari qalamga olinadi.Hikoyada Abdushukur boboning o’g’li Umarali otasidan so’ramay uyidagi qo’ylarni sotib, evaziga mashina oladi. Ota buni eshitib bekor qilganini aytadi. Biroq o’g’il mehribon ota so’zlariga kirmaydi. Oradan ikki kun o’tib cho’ponlar Ayiq qoyadan kimningdir mashinasi qulagani xabarini topib kelishadi.Shumxabarni eshitgan otaning ichi zil ketadi va bu o’z o’g’li ekanini payqaydi.Dunyoga kelib topgan birdan bir suyanchig’idan ham judo bo’lgan Abdushukur bobo kasal bo’lib yotib qoladi. Hikoyada Abdushukur boboning iztiroblari, ichki kechinmalari, judolikdagi qiyinchiliklari, farzanddan ayrilish ustiga kelini va nabiralarini ketib qolishi birgina otaga emas, kitobxonga ham qattiq ta’sir qiladi. Lekin nabiralari va kelinining qaytib kelishiga ishongan ota yana hayotga qaytadi. Aytib o’tganimdek, farzandidan ayrilish eng og’ir musibat. Ayriliq odamni bir kunda sindiradi. Inson katta matonat va iroda orqaligina buni yengishi mumkin. Umaralining otasi so’ziga kirmaganligi, uning duoyi fotihasisiz
48
ish tutmaganligi sabab, bu voqealar yuz beradi. Natijada xotini beva, farzandlari yetim bo’lib qoladi.Otasi bu ishlarda o’zini gunohkor sezadi. Uni onasiz katta qilgani uchun aytganini qilib, aytgan narsalarini olib berib boshiga ko’taradi.Natijada o’g’il ichib keladigan, pulni ayamay sovuradigan, otasining so’zlariga quloq osmaydigan bo’lib qoladi. Buning jazosi sifatida ota yakka-yu yolg’iz o’g’lidan ajraladi. Hikoyada farzandni yaxshi tarbiyalash muhimligi, uni o’ta erkalatib yuborish ham salbiy oqibatlarga olib kelishi asosiy mavzu sifatida qaraladi. Rajabboy Raupovning ,,Yana bir bahor” hikoyasida umrini cho’ponlikka bag’ishlagan Qulmon ota obrazi tasvirlanadi.Bu ota boshqalardan farqli ravishda hayotining mazmunini cho’ponlikdan iborat deb biladi.Farzandlarini ham cho’pon qilishga vada beradi.Lekin kenja o’g’il Egam shaharga ketib o’qishga kirmoqchi bo’ladi. Ota bunga qarshilik bildiradi.Biroq o’g’il o’z so’zida turib oladi va shaxarga ketadi. U o’g’lidan norozi bo’lib, uni qarg’aydi.Ko’pni ko’rgan kampiri yig’lab eridan o’g’lini qarg’amasligini so’raydi.Shu payt shaxardan kelgan shafyor o’g’lini o’qishga kirganini aytadi.Qulmon ota eshitib birorta so’z deyolmaydi.Hikoyada o’z fikrlarini doim to’g’ri deb biluvchi, lekin bu safar nohaq bo’lgan Qulmon ota shaxsi ochib beriladi.Chunki inson o’zi qiziqqan soha bilan shug’ullanishi kerak.Otam cho’pon ekan, meni ham cho’pon qilmoqchi deb o’z orzularidan voz kechish noto’g’ri.To’g’ri, ota farzandiga yomonlikni hech qachon ravo ko’rmaydi.Biroq uni o’z izmiga solish, xuddi oltin qafasga qamab qo’yishdek gap.Qulmon ota o’z doirasida yashaydigan odam.U bu doirada chetga chiqishni xushlamaydi.U cho’ponlikni eng halol kasb deb biladi. Qulmon otaning o’qishga uquvi yo’qligi uni bu kasbga kirib kelishiga sabab bo’lgan.Lekin mana shu halol ajratmagan.Umrini mana shu kasbga fido qilgan.Endi esa o’g’lining ham shu kasbni egallashini xohlayabdi.Ota o’g’lini noo’rin qarg’aydi.Shu sababmi, Egam o’qishga kiradi.Ota o’zining naqadar kichik odamligini, o’g’lini ham bekor qarg’aganligini tushunib yetadi. 49
Hozirgi kunda Tohir Malik qissa va hikoyalarida ham ayni shu mavzu ko’zga tashlanadi. Uning ,,Padarkush” qissa va hikoyalar to’plamida ham otalarning oiladagi o’rni, ularning farzand tarbiyasiga bo’lgan munosabatiga ayricha e’tibor qaratiladi. Ushbu to’plamda ,,Qarg’ish” nomli hikoya keltiriladi.Hikoyaning bosh qahramoni Ergash xotinidan ayriladi.Uch bolasi bilan boshqa ayolga uylanishga majbur bo’ladi. Ayol ikki marta turmush qurib, farzand ko’rmagani uchun Ergashga ma’qul tushadi. Ergash ham uning farzandsizligini eshitganda, tirnoqqa zor bo’lsa bolalarimga mehr qilar deb o’ylaydi.Biroq Rahimaning ismi jismiga mos tushmagani holda, mehr, rahm-shafqat degan tuyg’u begona edi.O’gay onaning qilmishlari yetmaganidek,otaning yurish-turmushi ichish, choyxonada ulfatlari yayrab o’tirish asosiy yumushi edi.U shunga yarasha tayinli ish qilmas, shundanmi, o’gay onaning fig’oni falakka chiqardi.Bolalarni qarg’ashdan bo’shamasdi.Bularni bilgach, holasi bolalarni o’zi bilan birga olib ketadi.Bojasining uyi uzoq emasdi, Ergash bolalarini har kuni kelib ko’rib tursa ham bo’lardi.Rahima bilib qolgan
taqdirda ham
bunga qarshilik qilmasdi.Choyxonaga bir kun chiqmasa gangib qolishi mumkin edi, chunki hayotini choyxonadagi ulfatlarisiz tasavvur qilolmaydi. Lekin bolalarini uzoq vaqt ko’rmay,sog’inmay yuraveradi. Ota shunday bo’lgach farzandlarda ham unga bo’lgan sog’inch so’nib boradi.Avvaliga biroz qiyin kechdi.Ham onasiz, ham otasiz tirik yetimlarga aylanish farzand uchun juda og’ir musibat.Ayniqsa otang tirik bo’la turib sendan xabar olmasa, o’z uying bo’la turib bora olmasang bundan og’ir musibat bo’lmasa kerak. Ergashning otalik vazifasini endi kim o’taydi? Xolasining turmush o’rtog’i bu vazifani o’z yelkasiga oladi. Pochchasi va xolasi ularni o’z tarbiyasiga olib, bolalardan mehrini ayamaydi.Yo’ldosh ham ularga ko’makchi bo’lib, ukalariga qaralashadi. Ularnng yordami bilan litseyga kiradi,u yerda ham yaxshi xulqi va bilimi bilan o’z o’rniga ega bo’ladi. Xorijga o’qishga kiradi, ollohning irodasi bilan ko’pgina boylikka ega bo’ladi.O’z yurtiga qaytadi, ota esa o’g’lining kelganini bilsa ham ko’rgani bormaydi.Uning uchun doimgidek choyxona 50
muhimroq. Ammo pul masalasiga kelganda otaligi yodiga tushadi. Hayotda shunday insonlar borki, o’z farzandining holidan biror marta xabar olmaydi-yu, keyin unga ta’na toshlarini otadi. Ergash ham shundaylardan.O’zi farzandlaridan voz kechgan bo’lsa ham, uning mol dunyosiga ega chiqmoqchi bo’ladi.Farzandidan pul so’rashga uyalmaydi.Hikoyada Ergash va Yo’ldosh obrazlari orqali ayrim oilalardagi mana shunday tafovutlar ochib beriladi. To’plamdagi yana
bir asosiy
hikoyalardan biri
,,Padarkush” hikoyasidir.Hikoyada Sohib ismli yigitni ota qotili sifatida ayblab, uning ustidan sud ishi ko’riladi. Aslida esa bu ishda Sohibning zig’ircha ham aybi bo’lmaydi.Bu hikoyadagi Sohibning otasi ichkilikka mukkasidan ketgan, ichkilik uchun bor- budini sovuradigan, xatto farzandini ham bir shisha aroqqa almashtirib yuborishga qodir kishilardan hisoblanadi. Sohib qamoqda juda ko’p azoblarni ko’radi. Hikoyada birgina ota emas, onaning ham ichkilikda otadan qolishmasligi, bunday insonlar jamiyatimizga faqatgina ziyon keltirishi, ularda zarracha mehr yo’qligi ko’rsatib beriladi. Bunday kimsalarga farzand kerak emas. Sohibni hali go’dak paytidanoq tilanchilik qilishga majburlashi, uni och-nahor ko’chaga tashlab sargardon qilishlari ham ayni haqiqat.Bu axir o’zbekchilik degan nomga isnod keltirish-ku? Lekin bunday voqealar hayotimizda ko’plab uchrayotgani ham ayni haqiqat.Yozuvchi real voqealarni tasvirlagan. Masalan:,,Yetimga rahm qiling, adamni moshina bosib o’ldirdi, onam og’ir kasallar, doriga pulimiz yo’q, qornimiz och…” 1
Sohib tirik otasining ichadigan arog’iga yetadigan pul topib borish uchun ,,otam o’ldi”, deb tilanchilik qiladi. Qaysi ota odamlarni aldab, farzandini mana shunday vaxshiyona yolg’onlarga boshlaydi. Axir bu bizning mentalitetimizga xos narsa emas.To’g’ri, Sohibning otasi o’ldi, biroq avtohalokatda emas, ikkinchi qavatdan yiqilib jon berdi.Uni go’dak paytlaridayoq ko’p kaltaklashardi. Bir marta shirin kulcha olish uchun pul yashirganida, otasi uni juda qattiq kaltaklaydi.
1 Тохир Малик. Падаркуш.- Т.: Davr Press, 2011йил. 51
Endigina yettiga ham kirmagan bolani urish bu razolatku. Nega endi? Bola begona emas, o’zining bolasi, o’zlari olib bermaganiga yarasha o’zi topgan pulga shirin kulcha olsa nima qilibdi. Yo’q ular bunday o’ylashmaydi. Farzand ularga kerak emas ekan, nega uni dunyoga keltirishadi, uni yetimxonaga topshirishadi, biroq voyaga yetib ishga yaroqli bo’lganida u yerdan ham qaytarib olishadi. Ota! Naqadar buyuk so’z. Lekin Sohibning otasi bu so’zlarga loyiq emas.Hikoya so’nggida adolat qaror topadi. Sohib oqlanadi. Bemehr ona ham afsusnadomatlar chekadi.Lekin endi kech.Ota endi yo’q. Qilmish-qidirmish.
52
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, milliyligimizning boshqalardan farq qilib turuvchi asosiy tomoni bir-biriga hurmatda bo’lish, bir-birini ardoqlash, mehr-muruvvatni odamlardan ayamaslikdadir. O’zbek xalqi bolajon xalq hisoblanadi. Mana necha asrlar bo’libdiki, o’zbeklar o’zining serfarzandligi bilan alohida ajralib turadi.Goho uyida bola ovozi eshitilmasa ,,bolali uy bozor, bolasiz uy mozor” ekanda deb ham qo’yishadi. Farzandlariga o’zbek otalarichalik mehr qo’yuvchi ota boshqa hech qaysi davlatda topilmaydi. ,,Ota bo’lmay, ota qadrin bilmas“ degan maqolni bejizga aytishmagan. Chunki hech kim o’zi farzandli bo’lmaguncha, ota-onasining qadrini bilmaydi.Ota kaftini to’ldirib turgan narsa ham, farzandlariga duo uchun ochilgan qo’lidir. Otaning duosi esa o’tga suvga botirmas.Ya’niotangga o’la- o’lguncha xizmat qil, bergan tuzi, tarbiyasini oqla, hech qachon yuz o’girma, rozi qil, rahmatini eshit, olqishini ol, bekordan-bekorga gapini, ra’yini qaytarma, ranjitma degan ma’no bor.Badiiy adabiyotimizda ham ayni shu masalalarga ayricha urg’u beriladi.Bizning mentalitetimizda aytib o’tganimdek, otaning o’rni benihoya yuqori.Ular oilaning gullab yashnashiga yoki tanazzuliga olib boruvchi, jamiyatimizning eng yuqori qatlamidir. Badiiy adabiyotimizda Ya’qub payg’ambarimizday, Kaykovusday, ulug’ vatandoshimiz Bobur Mirzodek, Yusufbek hojiday otalar borki, hozirgi zamon uchun ham ibrat,ham namuna bo’la oladi. Ammo ,,guruch kurmaksiz bo’lmaydi” deganlaridek bularning akslarini ham ko’rishimiz mumkin. Badiiy adabiyot reallik bilan uzviy bog’liqlikda ish ko’radi. U ayrim shaxslarning ijobiy jihatlari bilan birgalikda, salbiy jihatlarini ham ochib beradi. Masalan o’tkan asrimiz boshlarida odamlarning ma’nan qoloqligi o’z farzandlarining baxtsizligiga sabab bo’lgan. Albatta bunga davr sharoiti ham o’z ta’sirini ko’rsatgan. Masalan ko’rib o’tganimiz ,,Kecha va kunduz”, ,,Mehrobdan chayon” romanlarida Razzoq so’fi, Solih mahdum obrazlari, ,,Padarkush” dramasidagi boy, ,,Qor qo’ynida lola” hikoyasidagi Samandar aka, ,,Qurboni jaholatdagi ota obrazlari davr sharoiti sabab farzandlarining hayotini izdan chiqaradi.O’sha davrning ongli farzandlari esa
53
bunday manaviy qashshoqlikdan qutulishga harakat qiladilar. Eshmurod o’zini o’ldiradi, Ra’no qochmoqchi bo’ladi, Do’xtur Muhammadiyor esa o’qib, izlanib ilm orqali o’zining orzulariga erishadi.
Davr sharoiti faqat sharq adabiyotigagina ta’sir o’tkazib qolmay, g’arb adabiyotiga ham o’z ta’sirini o’tkazgan. Masalan Gorio ota ham burjuaziyaning shafqatsiz qonunlari sabab azob-uqubatda o’lib ketadi. Bu jamiyatda odamning qadr-qiymati qancha daromad keltirishiga qarab belgilanadi.Ulug’bek va Qirol Lir fojialari esa davr va makon jihatdan farq qilsada ma’naviy jihatdan uyg’unlikni tashkil etadi.Ularning har ikkisida ham farzandlar toj-u taxt ilinjida otasidan yuz o’giradi. Ularning o’limiga sababchi bo’ladi. Oxir-oqibatda esa o’zlari ham mudxish o’lim egasi bo’ladi. Boylik farzandlar ko’zini ko’r qiladi.O’z otasini o’ldirib ,,padarkush” degan nonga ega bo’lishadi. Har bir davlatdagi otalar va bolalar munosabati o’sha davlatning ma’naviy qiyofasini ochib beradi. Masalan rus adabiyotshunosi I.S.Turgenovning ,,Otalar va bolalar” romanida Yevgeniy Vasilevich va Vasiliy Ivonovich munosabatlari sharq adabiyoti vakillari asarlari qahramonlaridan tubdan farq qiladi. Yevgeniy Vasilovich o’zining ma’naviyati boyligi, aqliy jihatdan barkamolligi bilan bizdan ustun tursada, Vasiliy Ivonovich, Nikolay Petrovich kabi ota obrazlari harakteri o’zining soddadilligi, mehmondo’stligi bilan o’zbek otalarini eslatib turadi. Hozirgi davrimizga kelib globallashuv jarayonida odamlarning o’zgarib borayotgani, yurish-turmushi o’zgarayotgani badiiy asarlarga ham o’z ta’sirini o’tkazmoqda. Bunda otalar harakterini rang-baranglashtirish orqali, hozirgi kunda otalarning ko’pgina salbiy jihatlarini bo’rttirib ko’rsatish yuqori darajada ekanligini ko’rishimiz mumkin. Masalan Xudoyberdi To’xtaboyevning ,,Mungli ko’zlar” romani buning yorqin dalilidir. Asar qahramoni farzandlarini harom yo’l bilan boqib, ularning hayoti va umriga zomin bo’ladi. Buni anglash uchun ikki farzandidan ayrilishiga to’g’ri keladi. Bundan ko’rinib turibdiki, halol yo’l bilan topilmagan har qanday boylik bir kun kelib afsuslanishga olib keladi.Farzandlarni 54
boylik bilan sotib olib bo’lmaydi. Bu asar orqali yozuvchi ayni shunday insonlar hayotimizda ham ko’plab uchrashini, ularni farzandining kelajagidan ko’ra ko’proq boylik qiziqtirishni asoslab bergan. Badiiy adabiyotimizda hozirgi kunda samarali ijod qilayotgan yozuvchimiz Tohir Malikning ,,Padarkush” qissa va hikoyalar to’plamida ham bugungi zamon otalarining o’zgarib borayotgan jihatlarini ko’rsatib berishga harakat qilgan. Ularning mentalitetimizga xos bo’lmagan tomonlarini, o’z nafsi yo’lida farzandlarini bolalar uyiga topshirishdan uyalmasligini hikoyalari orqali qattiq qoralagan. O’zbek otalarining farzandlariga befarqligi, ularni taqdiri bilan qiziqmasligi milliyligimizga putur yetkazadi. Adabiyot bunday kimsalarni qoralaydi. O’zgalarga namuna sifatida ko’rsatib berib, hozirgi zamondagi So’filar- u, Mahdumlarni tag-tomiri bilan yo’qotishga harakat qiladi.
|
