Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti


Download 0.77 Mb.
Pdf ko'rish
bet4/6
Sana30.05.2020
Hajmi0.77 Mb.
#111977
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
ozbekistonda kimyo yonalishida maktab yaratgan ozbek olimlari


 [ 20  

 

 

43 


 

 

I.5. Noorganik kimyo fanidan maktab yaratgan olimlar 

 

 

I.5.1.Nusrat A’zamovichParpiyev. 

 

O’zFA  akademigi,  kimyo  fanlari  doktori, 

professor.  O’zbekistonda  xizmat  ko’rsatgan  fan  arbobi. 

500 dan ortiq maqola, 7 ta monografiya, 22 ta mualliflik 

guvohnomasi,  3  ta  darslik  muallifi.  Uning  rahbarligi 

ostida 11 ta fan doktori, 32 ta fan nomzodi tayyorlangan. 

Ilmiy  ishlari  koordinatsion  birik-malar  stereokimyosi, 

ularning  tuzilishiga  bag’ishlangan.  Molibden,  reniy, 

volfram  va  simobni  aniqlash  hamda  yuqori  dara-jada  toza  molibden  olishning 

termik usulini ishlab chiqqan 

 N. 

Parpiev  o’z  ish  faolyatini  Uzbekiston  Respublikasi  Fanlar 



akademiyasining  Kimyo  (xozirgi  Umumiy  va  noorganyus  kimyo)  nnstitutida 

boshlagan.  Bu  erda  u  18  yil  davomida  kichik,  katta  ilmiy  xodim,  laboratoriya 

mudiri  va  ilmiy  ishlar  buyicha  direktor  muovini  lavozimlarida  ishlab  kelgan.  U 

akademiyamiz  tadqiqotning  fizik-knmyoviy  uslublari  laboratoriyasi  va  oraliq 

metallarning  koordinatsion  birikmalari  kimyosi  bo’yicha  ilmiy  yo’nalnshlarning 

tashabbuskori  va  tashkilotchisidir.  1976-1977  yillar  davomida  O’rta  Osiyo  neftni 

qayta ishlash sanoati ilmiy-tadqiqot instituti direktori, 1977 - 1989 yillarda Buxoro 

Oziq- ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti rektori bo’lib ishladi. N.Parpiev 

1989  -  2010  yillarda  UzMU  (ToshDU)  Knmyo  fakulteti  «Noorganik  kimyo» 

kafedrasining  mudiri,  1992  yildan  boshlab  Toshkent  Davlat  universitetiniig 

birinchi  prorektori    1994  –  2001  yillar  davomida  Toshkent  Kimyo-texnalogiya 

institutining rektori, 1994 - 2000 yillar davomida O’zbekiston Respublikasi Fanlar 

akademiyasining  Prezidiumi  azosi kimyo-  texnologiya  bo’limi  raisi  lavozimlarida 

hizmat qildi. 



 

44 


 

         N.Parpiev raxbarlik qilib kelayotgan koordinatsion birikmalar kimyosi ilmiy 

maktabida  nafakat  fundamental  masalalar,  balki  koordinatsion  birikmalarni 

amaliyotda  qo’llash  soxalariga  xam  katta  e’tibor  berilib  kelinmoqda.  Masalan, 

sintez qilingan  

qator  koordinatsion  birikmalar  asosida  metallarning  miqdorini 

aniqlash,  o’ta  toza  holdagi  metall  birikmalarini  ajratib  olish  usullari  aniqlandi  va 

ishlab  chiqarishga  joriy  qilindi.  Tarkibida  oltingugurt  va  fosfor  tutgan  organik 

moddalarning  rangli  va  qimmatbaxo  metallar  bilan  koordinatsion  birikmalarini 

o’rganish  asosida  platina  guruxi  metallarini  ekstraksiya  usuli  bilan  ajratib  olish 

mumkinligi aniqlandi. 

          Koordinatsion  birikmalarning  biologik  faol  xossalarini  o’rganish  natijalari 

vanadiy,  kobalt  va  mis  ionlarini  amiiokislotalar,  amidlar  va  gidrazonlar  bilan, 

birikmalarini  kamqonlikda,  vanadiyni  sarkolizin,  glyutamin  va  kobalt,  nikelni 

gidroksam kislotalari bilan, birikmalari esa saraton kasalligiga xamda mis va ruxni 

tiazol  va  tiadiazol  xosilalari  bilan  kompleks birikmalari turli  viruslar, exinokokka 

qarshi qo’llanilishi  tavsiya  etildi.  Shuningdek,  sintez qilingan komplekslar  kuchli 

stimulyatorlik xossaga ega ekanligi xam aniqlangan va qo’llanilishi tavsiya etilgan. 

N.Parpiev  va  uning  shogirdlarining  ko’p  yillik  mexnatlari  tufayli  koordinatsion 

kimyoning  nazariy  asoslari  va  amaliy  yechimlari  isbotlandi  va  rivojlantirildi. 

Bularning  samarasi  quyidagi  chop  etilgan  monografiyalarda  namoyon  bo’ldi: 

YU.N.Kukushkin,  O.F.Xodjaev,  V.F.Budanova,  N.A.Parpievlarning  «Termoliz 

koordinatsionnыx 

soedineniy»  (Toshkent,  «Fan»,  1986);  A.G.Ganiev, 

O.F.Xodjaev,  X  .X  .Tu  raevlariing  «Ekstraksiya  blagorodnыx  metallov 

proizvodnыmi  ditiofosfornыx  kislot  i  ix  radioaktivatsionnoe  opredelenie» 

(Toshkent,  «Fan»,  1998);  N.A.Parpiev,  A.Qushaqbaev,  M.M.Azizovlarning 

«Koordinatsionnыe  soedineniya  metallov  s  lekarstvennыmi  preparatami» 

(Toshkent,  «Fan»,  1982);  A.G.Ganiev,  O.F.Xodjaev,  X.X.To’raevlarning 

«Zakonomernost transvliyaniya v kompleksnыx soedineniyax kobalta» (Toshkent, 

«Fan»,  ‘1998);  B.B.Umarov,  N.A.Parpievlarning  «Ftorli  r  -  diketon  xosilalari  va 

ularning  kompleks  birikmalari»  (Toshkent,  «Dizayn  -  press»,  2012)  asarlari  va 

boshqalar. 


 

45 


 

 

 Akademik  N.Parpievning  shogirdlari  bilan  olib  borgan  tadqiqotlari 



fakatgina  fundamental  va  nazariy  axamiyatga  ega  bo’lmasdan,  balki  amaliy 

axamiyatga  ham  egadir.  Molibden,  reniy,  volfram  va  simobni  aniqlash  hamda 

yuqori  darajada  toza  molibden  olishning  termik  usuli  ishlab  chiqildi.  Ishlarning 

amaliy  tomoni  shundaki,  olingan  komplekslarning  ayrimlari  yuqori  katalitik  va 

bioaktiv xususiyatga egadir. 

 

 N.Parpievning  ilmiy  ishlari  natijalari  xorijiy  va  respublika  miqyosidagi 



ilmiy  jurnallarda  chop  etilgan.  750  dan  ziyod  maqola,  7  ta  monografiya  va 

to’plamlar,  22  ta  mualliflik  guvoxnomalari  va  3  ta  patent  ilmiy  jamoatchilikka 

yetkazilgan. Olim tomonidan o’zbek tilida noorganik kimyodan 3 ta darslik va 15 

dan ortik o’quv va uslubiy qo’llanmalar yozilgan. 

 

 Uning  raxbarligida  11  ta  dokgorlik  va  35  ta  nomzodlik  dissertatsiyalari 



tayyorlandi  va  muvaffakiyatli  himoya  qilindi,  bir  kator  doktorlik  dissertatsiyalari 

yakunlanish arafasida turibdi. 

 

N.Parpievning  ilmiy-tashkiliy  faoliyati  serqirra  bo’lib,  u  jamoat  ishlarida 



xam  faol  qatnashib  keladi.  O’zbekiston  kimyogarlar  jamiyatining  raisi, 

O’zbekiston  oliy  va  o’rta  maxsus  ta’lim  vazirligi  qoshidagi  ilmiy-uslubiy 

birlashmalar  faoliyatini  muvofiqlashtiruvchi  Kengash  Prezydiumining  a’zosi. 

O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Maxkamasi  qoshidagi  Oliy  Attestatsiya 

Komissiyasi  Prezidiumining  a’zosi.  O’zbekiston  fanlar  akademiyasi  qoshidagi 

doktorlik  dissertatsiyasini  himoya  qilish  maxsus  kengashi  a’zosi,  O’zbekiston 

kimyo  jurnali  redkollegiyasi  a’zosi  va  O’zbekiston  Oliy  o’quv  yurtlari 

axborotnomasi  jurnali  «Ximiya  va  biologiya»  seriyasining  bosh  muxarriri 

sifatidagi ishlari bunga yorqin misol bo’la oladi. 

2001  yildan  boshlab,  akademik  N.Parpiev  raxbarligida  muntazam  ravishda 

Respublika  miqyosidagi  kimyo  va  kimyo-  texnologiyaning  dolzarb  muammolari 

bo’yicha ilmiy-amaliy konferensiyalar o’tkazilib kelinmoqda.[5,19,22,30] 



 

46 


 

 

 

I.5.1. Hakim Rahimovich Rahimov 

 

 Mohir  pedagog,  noorganik  kimyo  fani  jonkuyari. 



Respublikamizda  anorganik kimyoning   nazariy  asoslarini 

o’rganish,  shu  soha  bo’yicha  o’quv  qo’llanma  hamda 

darsliklarni  yozishda  jonbozlik  ko’rsatgan  mohir  pedagog 

va  olimlarimizdan  biri.  Toshkent  Davlat  universiteti 

Anorganik  kimyo  kafedrasi  mudiri,  professor  Hakim 

Rahimovich Rahimovdir.  

 

 H.R.Rahimov  1913-  yil  Toshkent  shahrida  hunarmand  oilasida  to’g’ildi. 



O’rta  ma’lumot  olgach,  1930-  yili  O’rta  Osiyo  Davlat  universitetining  Kimyo 

fakultetiga  o’qishga  kirdi.  Talabalik  davrida  Toshkent  Parvoz-remont  zavodi 

ishchilari  uchun  ochilgan  tayyorlov  kursida  jamoatchilik  asosida  matematikadan 

dars  berdi. 1932-35- yillarda  kimyo  va  fizikaga oid  darslik hamda  qo’llanmalarni 

o’zbek  tiliga  tarjima  qildi.  Universitetni  tugatgach,  Moskvadagi  Karpov  nomli 

fizik-kimyo ilmiy tekshirish institutiga aspiranturaga o’qishga kirdi. H.R.Rahimov 

1945- yili nomzodlik dissertatsiyani yoqlaydi, 2 yildan so’ng unga dotsent unvoni 

beriladi.  

 

H.R.Rahimov  1951-  yili  Toshkent  Politexnika  instituti  Umumiy  va 



noorganik  kimyo  kafedrasiga  mudir  qilib  tayinlandi.  Olim  bu  yerda  eritmalar, 

organik  asos  va  alkoloidlarga  oid  ishlar  ustida  tadqiqotlar  olib  bordi.  Bu  ishlar 

bo’yicha  anchagina  ilmiy  maqolalar  e’lon  qildi.  “Fizik  va  kolloid  kimyo”, 

X.U.Usmonov  va  X.R.Rustamov  bilan  hamkorlikda  esa,  “Fizik  kimyo” 

darsliklarini yozib, nashr ettirdi. 1958- yili Toshkent Davlat universiteti Anorganik 

kimyo kafedrasiga mudirlikka o’tdi.  

 

H.R.Rahimov  talabalarga  anorganik  kimyo  bilan  shu  fanning  maxsus 



kursidan  ma’ruza  o’qidi,  amaliy  va  laboratoriya  ishlariga  rahbarlik  qildi. 

Universitet  laboratoriyalarida  H.R.Rahimov  boshchiligida  muhim  anorganik 



 

47 


 

moddalar  eritmalari  ustida  ilmiy  ishlar  davom  ettirildi.  Uning  kobalt,  nikel,  titan, 

temir,  marganes,  mis,  uran,  molibden  va  surma  birikmalarini  ekstraksiya  qilishga 

doir ilmiy  ishlari nazariy  va  amaliy  ahamiyatga  ega  bo’ldi.  Kompleks birikmalar 

kimyosiga oid ishlari ham muhimdir. Ana shu ishlar bo’yicha olim rahbarligida 10 

ga  yaqin  kishi  nomzodlik  dissertatsiyasi  yoqladi.  Olim  va  pedagog  H.R.Rahimov 

80 ga yaqin ilmiy maqola e’lon qildi, 3 ta katta darslikni nashrdan chiqardi hamda 

bir necha ilmiy ommabop birashuralar yozdi.[19,22,30] 



 

 

I.5.3. Zarifa  Saidnosirova. 

 

 O’zbekistonda  xizmat  ko’rsatgan  fan  arbobi  (1968),  professor  (1970), 

kimyo  fanlari  nomzodi  (1945).  Birinchi  o’zbek  ayol  kiyogari.  Toshkentda 

“Pestolozzi” maktabi (1922-26), Navoiy nomidagi ta’lim-tarbiya texnikumi (1924-

26)  da  o’qigan.  So’ng  O’rta  Osiyo  universiteti  fizika-matematika  fakultetining 

kimyo  bo’limini  tugatib  (1926-30),  o’rta  maktablar,  xotin-qizlar  bilim  yurti  va 

ishchilar  fakultetida  fizika,  matematika  va  kimyo  fanlaridan  dars  bergan.  Qishloq 

xo’jalik  institutida  o’qituvchi,  dotsent  va  kafedra  mudiri  (1930-86),  Toshkent 

tibbiyot institutida o’qituvchi (1932-37). O’quv-pedagogika nashriyotida muharrir 

(1934-35).  O’rta  maktablar  va  texnikumlar  uchun  “Kimyo”  darsligi  (1933) 

muallifi.  Saidnosirova  Z.  pedagogik  faoliyatdan  tashqari,  volfram  kompleks 

birikmalari va kimyo terminlarining ruscha- o’zbekcha lug’ati ustida ilmiy ish olib 

brogan.  Beruniy  nomidagi  O’zbekiston  Davlat  mukofoti laureati  (1985).  Tasviriy 

san’atga oid ishlari Oybek uy-muzeyida saqlanadi. 

Asarlari:  “Biologicheski  aktivnie  polimernie  kompozitsii  v  semenovidenii” 

(hamkorlikda),  T,;1987.  “Vodorastvorimiye  biologicheski  aktivnie  polimernie 

sistemi  i  ix  primenenie  v  selskom  xozyastve”  ,T,;2003.  “Kimyodan  ruscha-

o’zbekcha  qisqacha  izohli  lug’at”  (hamkorlikda),  T,;1975.  “Oybegim  mening” 

(xotiralar), T,;1994.[21,29,30] 

 

 



 

48 


 

I.6. Kimyo texnalogiyasi bo’yicha ilmiy maktab yaratgan olimlar 

I.6.1. Malik NabiyevichNabiyev 

 

Malik Nabiyevich -  o’zbek xalqining ajoyib farzandi, 

yetuk olim, moxir pedagog,faol jamoat arbobi,  O’zbekiston 

Fanlar  Akademiyasining  akademigi,  O’zbekistonda  xizmat 

ko’rsatgan  fan  va  texnika  arbobi,  kimyo  fanlari  doktori 

M.Nabiyev 

1913-yilda 

Tashkent 

shaxrida 

dunyoga 


kelgan.O’rta Osiyo Palitexnika insitutini ikkinchi bosqichini 

tugatgandan  so’ng  umuxandis-kimyogar  mutaxasisligi  bo’yicha  Toshkentda 

mutaxasis  yetishmasligi  tufayli,  Ivanova  shaxriga  boradi.  U  yerda  qo’shimcha 

Imtixonlar  topshirib,  uchunchi  bosqichga  qabul  qilinadi.  O’qishni  tugatgandan 

so’ng  yo’llanma  bilan  Chirchiq  kimyo  kambinatiga    ishga  keladi.  Kimyogar 

bo’lishi uchun bilimi etishmasligini sezgan yosh mutaxassis Moskvaga yo’l oladi. 

Bir  necha  kun  vokzallarda  yotib  yurib  o’gir  sanoat  narkomi  (S.  Orjonikidze) 

kabuliga  kirib,  xaqiqiy  muxandis  tayyorlaydigan  korxonaga  yuborishini  so’raydi. 

Narkom  uning  qatiyatliligini  sezib  Donbasdagi  Gorlovka  «Azotli  o’gitlar  ishlab 

chiqarish» zavodiga ishga yo’llaydi. U 1935-1940 yillar davomida katga muxandis 

lavozimida ishladi. 

 

M.  Nabiyev  .1938  yili  birinchilardan  bulib  «Kimyo  sanoati  xalq  komiteti 



a’lochisi»  nishoni  bilan  taqdirlandi.  Ushbu  zavod  ishchi  jamoasidagi  besh  yillik 

faoliyat M. Nabiyevning kelajakda etuk mutaxassis bo’lib etashishida muxim asos 

bo’ldi. 

 

1940-yil  yanvarida  27  yoshida  M.  Nabiyev  «Chirchiq  elektrokimyo 



kombinati» ning ishga tushirilishi munosabati bilan Toshkentga yuborildi va ushbu 

kombinatda  bosh  muxandis  sifatida  ish  boshladi.  Bu  erda  u  asosiy  e’tiborini 

malakali ishchi mutaxassislar tayyorlashga qaratdi. 

       Ikkinchi  jaxon  urushi  yillarida  frontga  ketgan  ishchilar  urniga  yosh 

mutaxassislarni  tayyorlashda,  shu  bilan  bir  qatorda  kombinatning  birinchi  va 

ikkinchi  boskichlarini  ishga  tushirishda  faollik  ko’rsatdi.  Bu  vaqtga  kelib, 



 

49 


 

kombinat  jamoasi  Toshkent  shaxridagi  oliy  o’kuv  yurtlari  va  ilmiy-tekshirish 

institutlari,  qolaversa,  kuchirib  kelingan  Xarkov  Politexnika  instituta,  GIAP  va 

boshka  ko’pgina  birlashmalar  jamoasi  bilan  xamkorlikda  xamda  Ukraina  FA 

akademigi  V.I.Atroshenno,  Pedagogika  fanlari  Akademiyasi  akademigi  D.A. 

Epshgeyn,  FA  muxbir  a’zolari  I.A.  Kazarnovskiy  va  N.A.  Izgarishev  ishtirokida 

front uchun kerakli maxsulotlar ishlab chiqarish borasida izlanishlar olib bordi. 

         M. Nabiyev 1944 - 1945 yillarda 31 yoshida o’rindoshlik asosida O’rta Osiyo 

Industrial  instituta  (xozir  TDU)  «Noorganik  moddalar  texnologiyasi»  kafedrasini 

boshqardi, keyinchalik ushbu kafedrada dotsent lavozimida ishladi. Ushbu davrda 

olim  tomonidan  ammiakli  selitra  qovushqoqligiga  qo’shimchalarning  ta’sir  etish 

mexanizmining  nazariy  asoslari  ishlab  chiqildi.  Qaratau  fosforitlarini  va  apatit 

konsentratini  azot  kislotasi  bilan  ishlov  berish  orqali  olingan  RAP  va  RFM 

moddalarini ammiakli selitraning fizik - kimyoviy va mexanik xossalariga ta’sirini 

o’rganish  natijalari  1949-  yilda  Chirchiq  Elektrokimyo  kombinatida  ishlab 

chiqarishga  joriy  qilindi.  Ko’rsatilgan  ishlanma  M.N.Nabievning  nomzodlik 

dissertatsiyasi mavzusi bo’ldi va uni 1951 yilda himoya qildi. Shu yili O”zbekiston 

FA Kimyo institutida o’gitlar kimyosi va texnologiyasi laboratoriyasi tashkil etildi, 

uning  asosida  1966  yilda  institut  tarkibida  12  ta  laboratoriya,  jumladan, 

Chirchiqda,  Samarqandda  va  Olmaliqda  sinov-tajriba  ishlab  chiqarish    bazasiga 

ega bo’lgan O’gitlar kimyosi va texnologiyasi bo’limi tashkil etilib, uni M. Nabiev 

boshkardi. 

        M.  Nabiyev  fosfatlarni  azot  kislotasi  bilan  kayta  ishlash  kimyosi  va 

texnologiyasi  muammolarini  o’rganishga  asosiy  e’tiborini  qaratdi.  Bunga  sabab 

shuki,  fosfatlarni  sulfat  kislota  bilan  qayta  ishlash  jarayonida,  jumladan  oddiy, 

qo’sh  superfosfat  va  ammofos  olish  jarayonida  ko’p  miqdorda  sulfat  kislotasi 

sarflanadi, qolaversa, kalsiy sulfat-fosfogips ballast sifatida hosil bo’ladi. 

         Fosfatlarni azot kislotasi bilan qayta ishlash bir qator afzalliklarga ega bular, 

birinchidan,  fosfatlarni  yaxshi  parchalaydi,  ikkinchidan,  azot  kislotasining  anioni 

o’git tarkibida qolib, o’git tarkibidagi murakkab azotli komponentni hosil qiladi. 



 

50 


 

M.  Nabiyev  o’tkazgan  ilmiy  tadqiqotlar  uning  doktorlik  dissertatsiyasi  asosini 

tashkil  kildi  va  u  Xarkov  Politexnika  instituta  Ilmiy  kengashida  doktorlik 

dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi. 

        Fosfatlarni  azot  kislotasi  bilan  qayta  ishlash  kimyosi  va  texnologiyasi 

borasida  olib  borilgan  ilmiy  izlanishlar  natijalari  M.N.Nabiyevning  1957  yilda 

«Fosfatlarni  azot  kislotasi  bilan  qayta  ishlash»,  1965  yilda  «Fosfatlarni  azot 

kislotasi  bilan  qayta  ishlash  asosida  olingan  suyuk  murakkab  o’gitlar»  va  1976 

yilda  ikki  jildli  «Fosfatlarni  azot  kislotasi  bilan  qayta  ishlash»  nomli 

monografiyalarida o’z aksini topgan. 

        Azot  kislotasi  bilan  fosfatlarni  qayta  ishlash  jarayonini  o’rganishni 

rivojlantirib  borish  natijasida  M.Nabiyev  raxbarligi  ostida  Karatau  fosfatitlarini 

azot - sulfat kislotalari bilan qayta ishlovchi yangi texnologiyalar yaratildi. 

        M.Nabiyevning  ishlarida  asosiy  e’tibor  oddiy  va  qo’sh    superfosfatlarning 

xossalarini  ammiak  va  ammiakatlar  bilan  ammonizatsiya  kilib  yaxshilashga 

qaratilgan.  Ushbu  izlanishla  natijalari  1952  —  1967  yillarda  Qoqon,  Samarqand, 

Jambul va boshka ko’plab superfosfat zavodlarida amaliyotga joriy qilindi. 

Ilmiy izlanishlarning natijalari M. Nabiyev va A. A. Vishnyakovalarning 1960 yili 

nashr  qilingan  «Qaratau  fosfarit-  laridan  ammonizatsiya  qilingan  superfosfat» 

nomli  monografiyada  umumlashgan.  1968  yilda  ammonizatsiya  usulini 

yaratganligi va ishlab chiqarishga joriy qilganligi munosabati bilan mualliflar Abu 

Rayxon Beruniy nomidagi Davlat mukofoti bilan takdirlandi. 

        M.Nabiyev  raxbarligida  9  ta  doktorlik,  100  dan  ortik  nomzodlik 

dissertatsiyalari  himoya  qilindi.  Mexri  daryo  ustoz  yaratgan  maktabda 

tarbiyalangan  shogirdlar  xozirgi  kunda  Rossiya,  Qozog’iston,  Qirg’iziston, 

Tojikiston,  Turkmaniston,  Ozarbayjon,  Gretsiya,  Isroil,  Vetnam  va  boshka  kator 

davlatlarda  muvaffaqiyatli  ishlab,  olgan  bilimlaridan  baxramand  bo’lmoqdalar.           

M.Nabiyev  1966  -  1985  yillarda  O’zbekiston  FA  biosfera  muammolari  bo’yicha 

ilmiy  kengash  raisining  o’rinbosari  bulishi  bilan  bir  qatorda,  atrof-muxitni 

muxofaza  kilish  masalasiga  doir  katta  ishlarni  amalga  oshirdi.  Uning  ulkan 

xizmatlari  tufayli  butun  ulkada  keng  miqyosda  ishlatilayotgan  zaxarli  DDTni  va 


 

51 


 

1987  yildan  boshlab  o’ta  zaxarli  paxta  defolianti  —  «Butifos»  ni  ishlatish  man 

etildi. 

       M. Nabiyev mikroelementli va fiziologik faol moddalar tutgan o’gitlar yaratish 

soxasida  ham  ilmiy  izlanishlar  olib  borgan.  Samarqand  kimyo  zavodida  tarkibida 

mis  va  molibden  tutgan  ammonizatsiyalangan  superfosfat,  Chirchiq  «Elekgro- 

kimyosanoat» ishlab chiqarish birlashmasida tarkibida mis va rux tutgan karbamid, 

Olmaliq  kimyo  zavodida  tarkibida  mis,  rux  va  yantar  kislotasi  tutgan  ammofos 

o’gitlari ishlab chiqarilgan. 

 

M.  Nabiyev  raxbarligida  O’rta  Osiyo  konlaridagi  kaliyning  tabiiy 



birikmalari  tarkibi  va  xossalari  o’rganilgan.  Tyubegatan,  Xo’jaikon,  Qarlyuq, 

Qarabil,  Lalimkon  va  boshqa  tuz  konlaridagi  moddalarning  tarkibi  aniqlangan  va 

kaliy  rudalarni  texnologik  qayta  ishlash  yuzasidan  izlanishlar olib borilgan. Ilmiy 

izlanish  natijalari  M.  Nabiyev,  R.G.Osichkina  va  boshqalarning  «Tyubegatan 

kaliyli  tuzlari»  (1972  yil),  M.N.Nabyiev,  R.G.Osichkina,  S.T.Tuxtayevlarning 

«Mikroelementli  sulfat  kaliy»  (1988  yil)  nomli  monografiyalarida  o’z  aksini 

topgan. 

 

 Akademik  Malik  Nabiyevning  xayotiga  nazar  solar  ekanmiz  uning 



xalqparvarligi,  mardligini  tasdiqlovchi  faoliyatlarini  aloxida  'ezozlash  lozim. I960 

yillardan  boshlab  keng  mikyosa

a

  ishlatib  kelingan,  yuzlab  kishilarning 



salomatligiga  putur  yetkazib,  umriga  zavol  bo’lgan  DST,  «Butifos»dek    zaxarli 

kimyoviy moddalarining 1987 yillarga kelib ishlab chiqarish va qishloq xo’jaligida 

xamda  boshka  soxalarda  ishlatish  butunlay  man  qilinishi  Malik  Nabiyevning 

jasorati tufayli amalga oshirildi. 

 

Malik  Nabiyev  «Butifos»ning  insonlarni  salomatligiga  ziyon  etkazishini 



isbot qilibgina qolmay, uning  turlarini ko’plab topgan zaxarsiz kimyoviy  modda 

«SAKS»,  «UDM»,  «Sixat»,  «Sadaf»,  «Sardor»,  «Super  XMD»,  «UzDEF» 

defoliantlarini  kashf  etib,  paxta  bargini  to’ktirishda  qo’llash  uslublarini  ishlab 

chiqib,  qishloq  hujaligida  katta  ijobiy  yo’nalishni  ta’minlab  berdi.  1991  yildan 

boshlab,  xar  yili  2  ming  tonnadan  8  ming  tonnagacha  «Sixdt»  defolianti  ishlab 

chiqarilib, respublikaning barcha paxta ekinzorlarida keng qo’llanilgan. 



 

52 


 

 

 Yangi  sintez  qilingan  murakkab  tarkibli  «UzDEF»  defolianti  (Uzbekiston 



defolianti) ko’p taraflama ta’sir etish xususiyatiga ega bo’lib, 2009 yildan boshlab 

«Fargonaazot»  OAJda  yiliga  1,5  ming  tonnadan  ishlab  chiqarilmoqda.  Ishlab 

chiqarilgan  maxsulot  go’za  defoliatsiyasi  uchun  ishlatilmoqda.  «UzDEF» 

defolianti o’ziga xos tarkibga ega bo’lganligi sababli umumiy paxta xosildorligini 

xar 1 gektar maydonda 1,5 -2,0 sentnerga oshirdi. 

 

Ilmiy  izlanishlar  natijasida  M.Nabiyevning  oldindan  ko’ra  bilgan 



yo’llanmalari  asosida  xozirgi  vaqtda  dunyo  amaliyotida  birinchi  marotaba  ko’p 

tomonlama ta’sir. Etuvchi  (uchtasi birga: defoliatsiyalovchi 1 stimulyatorlovchi  - 

insektitsid  xususiyatga  ega  bo’lgan)  defoliantlarni  ishlab  chiqarish  va  qishloq 

hujaligida tatbiq etish uchun tavsiyalar berildi. Ushbu defoliantlar paxta dalalarida 

qo’llanilganda  paxta  barglarining  samarali  to’kilishini  va  xosilning  pishib 

yetilishini  tezlashtiradi  xamda  shira,  klop,  o’rgamchakkana  kabi  suruvchi 

zararkunandalarni  va  ularniing  qishlash  uchun  qo’ygan  tuxumlarini  butunlay 

yo’kotadi,  tolaning  yopishqoq  massa  bilan  ifloslanishining  oldini  olinadi.  Dunyo 

olimlari  tan  olgan,  qishloq  ho’jaligida  uta  zarur  bo’lgan  bevosita  o’gitlar, 

defoliantlar  tayyorlash  kimyosining  O’rta  Osiyoda  yagona  maktabini  yaratgan 

akademik  Malik  Nabiyev  jonbozligi  tufayli  yangi-yangi  kimyoviy  minerallarga 

boy  moddalar  kashf  qilindi,  ularning  ishlab  chiqarish  texnologiyasi  yaratildi  va 

amaliyotda keng qo’llab kelinmoqda. 

 

M.  Nabiyev  raxbarligida  olib  borilgan  ilmiy  ishlar  uzining  xar  tomonlama 



chuqur  o’rganilganligi  va  tugallanganligi  bilan  ajralib  turadi.  1956  yili  u 

O’zbekiston FAning akademigi unvoniga sazovor bo’ldi. 

 

M.  Nabiyev  13  ta  monografiya,  500  dan  ortiq  ilmiy  makolalar,  paxta 



defoliantlari va desikantlari nomli  axborotnomalar  muallifidir. Uning  muxarrirligi 

ostida  noorganik  moddalarning  kimyosi  va  texnologiyasi  bo’yicha  10  dan  ortik 

tematik  to’plamlar  bosmadan  chiqqan.  Ilmiy  izlanishlar  129  ta  mualliflik 

guvoxnomasi bilan himoya qilingan. 

 

M.  Nabiyev  ilmiy  faoliyatini  partiyaviy  va  davlat  ishlari  bilan  birga  olib 



bordi.  U  1943  yili  Chirchiq  shaxar  partiya  komitetining  sekretari,  1943  —  1948 

 

53 


 

yillarda  O’zbekiston  sanoat  kooperatsiyasi  bosh  boshqarmasining  raisi,  1956  - 

1960 yillarda O’zbekiston Markaziy Komitetida fan, oliy o’quv yurtlari va maktab 

hamda sanoat, transport va aloqa bo’limlarining boshligi bo’lib ishladi. 1948 yili 

Toshkent  shaxar  sovetiga,  1959  yili  O’zbekiston  Oliy  Sovetiga  deputat  qilib 

saylanadi. M. Nabiyevning mexnatlari yuksak baxolanib «Oktyabr revolyusiyasi», 

«Hurmat  belgisi»  ordenlari,  uch  marta  «Mexnat  Qizil  bayroq»  ordeni,  «Ulug’ 

Vatan urushi yillaridagi mexnati uchun» medallari bilan taqdirlandi. 1963 yili unga 

«O’zbekistonda  xizmat  ko’rsatgan  fan  va  texnika  arbobi»,  1968  yilda  Beruniy 

nomidagi Davlat mukofoti degan yuksak unvonlar berilgan. 

 

M. Nabiyev yurtimizda va chet ellarda tan olingan hamda mineral o’g’itlar 



kimyosi  va  texnologiyasi  soxasi  bo’yicha  ilmiy  maktab  yaratgan  yirik  olimdir. 

Uning  kimyo,  fizik  -  kimyo  va  mineral  o’g’itlar  texnologiyasi  soxasidagi 

mexnatlari yuqori samarali, kam xarajatli o’g’itlar, kamzaxarli defoliantlar, urug’ni 

dorilovchi  vositalar,  o’simliklarni  o’stiruvchi  stimulyatorlar  va  qishloq  hujaligi 

uchun  boshka  kimyoviy  preparatlarning  yangi  texnologik  jarayonlarini  va  ishlab 

chiqarish  usullarini  yaratish  imkoniyatlarini  berdi.  M.  Nabyiev  yirik  olim  bulish 

bilan  birga  katta  jamoat  arbobi,  ajoyib  tashkilotchi  xamdir.  U  1957  yildan  1987 

yilgacha «O’zbekiston kimyo jurnali»ga bosh muxarrirlik qildi. 1966 yildan 1986 

yilgacha  «O’zbekiston  FA  kimyo-texnologiya  fanlari  bo’limida  «akademik  - 

sekretar»  bo’lib  mexnat  qildi  va  shu  yillar  davomida  O’zbekioton  FA 

Prezidiumining  a’zosi bo’ldi.  1966  - 1987  yillarda  Uzbekiston FA  ning kimyo  va 

kimyoviy  texnologiya  fanlari  mutaxassisligi  buyicha  birlashgan  ilmiy  kengash 

raisining  o’rinbosari,  1976  -  1987  yillarda  esa  O’zbekiston  FA  Kimyo  instituta 

qoshidagi  doktorlik  himoyasi  bo’yicha  tashkil  etilgan  davlatlararo  ilmiy 

kengashning raisi bo’ldi. 

 

M.  Nabiyev  butun  kuchi  va  bilimini,  tajribasini  fanimizning  rivojlanishiga, 



yukori  malakali  ilmiy  kadrlar  tayyorlashdek  muxim  ishga  bag’ishlagan.  Vijdon 

amriga itoat qilib ijod qilgan Malik Nabiyevdek millat g’ururiga aylangan alloma  

ko’p yillar davomida avlodlar xotirasida abadul-abad bo’lib qoladi.[5,7,11,24] 


Download 0.77 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling