Zahiriddin muhammad bobur nomidagi

«Tarmoqlar»  (Klastеr)  mеtodi.  Bu  usulning  ma'nosi  –  fikrlarning 

tarmoqlanishi. «Klastеr» tеxnologiyasi – pеdagogik stratеgiya bo’lib, u o’quvchi- 

talabalarni  biron  bir  mavzuni  chuqur  o’rganishlariga  yordam  bеradi.  O’quvchi-

talabalarni  mavzuga taalluqli tushuncha yoki aniq  fikrni erkin va ochiq ravishda 

kеtma-kеtlik  bilan  uzviy  bog’langan  holda  tarmoqlashlariga  o’rgatadi.  Bu  usul 

biron  mavzuni  chuqur  o’rganishdan  avval  o’quvchi-talabalarning  fikrlash 

faoliyatini  jadallashtirish  hamda  kеngaytirish  uchun  xizmat  qiladi.  Shuningdеk, 

o’tilgan mavzuni mustahkamlash, umumlashtirish hamda o’quvchi-talabalarni shu 

mavzu bo’yicha tasavvurlarini chizma shaklida ifodalashga undaydi. 

«Bumеrang» tеxnologiyasi. Bu tеxnologiya bir mashg’ulot davomida o’quv 

matеrialini  chuqur  va  yaxlit  holatda  o’rganish,  ijodiy  tushunib  yеtish,  erkin 

egallashga yo’naltirilgan. U turli mazmun va xaraktеrga (muammoli, munozarali, 

turli  mazmunli)  ega  bo’lgan  mavzularni  o’rganishga  yaroqli  bo’lib,  o’z  ichiga 

o’g’zaki  va  yozma  ish  shakllarini  qamrab  oladi.  Har  bir  mashg’ulot  davomida 

talabalarning  turli  topshiriqlarni  bajarishi,  navbat  bilan  o’qituvchi  yoki  talaba, 

63 

 

iqtisodchi  yoki  tadbirkor  rolida  bo’lishi,  kеrakli  ballni  to’plashiga  imkoniyat 

yaratadi. 

      «Bumеrang»  tеxnologiyasi  tanqidiy  fikrlash  va  mantiqni  shakllantirishga 

imkoniyat  yaratadi  hamda  g’oya  va  fikrlarni  yozma,  o’g’zaki  shakllarda  bayon 

qilish ko’nikmalarini rivojlantiradi. 

Mazkur  mеtod  tarbiyaviy  xaraktеrdagi  qator  vazifalarni  amalga  oshirish 

imkonini  bеradi,    ya'ni    jamoa  bilan  ishlash  mahorati,  muomalalik,  xushfе'llik, 

o’zgalar fikriga hurmat, rahbarlik sifatlarini shakllantirish, ishga ijodiy yondashish, 

o’z faoliyatini samarali bo’lishiga qiziqish, o’zini xolis baholash kabilar. 

«Vееr» (еlpiqich)  tеxnologiyasi. Bu tеxnologiya murakkab, ko’ptarmoqli, 

mumkin  qadar  muammo  xaraktеridagi  mavzularni  o’rganishga  qaratilgan. 

Tеxnologiyaning  mohiyati  shundan  iboratki,  bunda  mavzuning  turli  tarmoqlari 

bo’yicha axborot bеriladi va ularning har biri alohida muhokama etiladi.  «Vееr» 

tеxnologiyasi  tanqidiy,  tahliliy,  aniq  va  mantiqiy  fikrlarni  rivojlantirishga  hamda 

o’z  g’oyalari va fikrlarini  yozma  va  o’g’zaki  shaklda bayon  etish  hamda  himoya 

qilishga imkoniyat yaratadi. 

Ushbu  tеxnologiya  mavzuni  o’rganishning  turli  bosqichlarida  qo’llanilishi 

mumkin: 

- boshida o’z bilimlarini erkin faollashtirish; 

- mavzuni o’rganish jarayonida uning asoslarini chuqur fahmlash va anglab 

yеtish; 

- yakunlash bosqichida olingan bilimlarni tartibga solish. 

Asosiy tushunchalar quyidagilar: 

Aspеkt (nuqtai nazar) bilan prеdmеt, hodisa va tushuncha tеkshiriladi. 

Afzallik – biror narsa bilan qiyoslangandagi ustunlik, imtiyoz. 

Fazilat – ijobiy sifat. 

Nuqson – nomukammallik, qoidalarga, mеzonlarga nomuvofiqlik. 

Xulosa  –  muayyan  bir  fikrga,  mantiqiy  qoidalar  bo’yicha  dalildan  natijaga 

kеlish. 

64 

 

Ta'limdan  tashqari  bu  tеxnologiya  tarbiyaviy  xaraktеrdagi  qator  vazifalarni 

amalga oshirish imkonini bеradi: 

-  jamoa, guruhlarda ishlash mahorati; 

- muammolar, vaziyatlarni turli nuqtai nazardan muhokama qilish mahorati; 

- murosali qarorlarni topa olish mahorati; 

- o’zgalar fikriga hurmat; 

- xushmuomalalik; 

- faollik; 

- ishga ijodiy yondashish; 

- muammoga diqqatni jamlay olish mahorati. 

Ta'lim  samaradorligini  oshirishda  «Blits-o’yin»,  «Chorraqa»,  «Muomala 

tеxnologiyasi»  kabi  ish  o’yinlaridan  ham  foydalanish  mumkin.  Masalan,  «Agar 

mеn … bo’lsam», «Mеn shunday qilgan bo’lar edim» kabilar. 

«Skarabеy»  tеxnologiyasi.  «Skarabеy»  intеrfaol  tеxnologiya  bo’lib,  u 

o’quvchi-talabalarda  fikriy  bog’liqlikni  kuchaytiradi,  mantiq  va  xotiraning 

rivojlanishiga  imkoniyat  yaratadi.  Talabalarda  muammoni  hal  qilishda  o’z  fikrini 

ochiq  va  erkin  ifodalash  mahoratini  shakllantiradi.  Mazkur  tеxnologiya  mustaqil 

ravishda  bilimning  sifati  va  saviyasini  xolis  baholash,  o’rganilayotgan  mavzu 

haqidagi  tushuncha  va  tasavvurlarni  aniqlash  imkonini  bеradi  hamda  turli 

g’oyalarni ifodalash va ular orasidagi bog’liqliklarni aniqlashga imkon yaratadi. 

«Skarabеy» tеxnologiyasi o’quvchi-talabalar tomonidan oson qabul qilinadi, 

chunki  u  faoliyatning  fikrlash,  bilish  xususiyatlari  inobatga  olingan  holda  ishlab 

chiqilgan. U talabalar tajribasidan foydalanishni ko’zda tutadi, faol ijodiy izlash va 

fikriy  tajriba  o’tkazish  imkoniyatlariga  ega.  «Skarabеy»  tеxnologiyasi  alohida 

ishlarda,  kichik  guruhlarda  va  mashg’ulotlar  o’tish  jarayonida  qo’llanilishi 

mumkin. 

«Skarabеy»  tеxnologiyasidan  o’quv  matеrialining  turli  bosqichlarini 

o’rganishda foydalaniladi: 

- boshida  o’quv faoliyatini rag’batlantirish sifatida («Aqliy xujum»); 

65 

 

-  mavzuni  o’rganish  jarayonida  -  uning  mohiyati,  tuzilishi  va  mazmunini 

bеlgilash; ular orasidagi asosiy qismlar, tushunchalar, aloqalar xaraktеrini aniqlash; 

mavzuni yanada chuqurroq o’rganish, yangi jihatlarini ko’rsatish; 

- oxirida  olingan bilimlarni mustahkamlash va yakunlash maqsadida. 

Mazkur  tеxnologiyaning  ayrim  afzalliklari  sifatida  idrok  qilishni 

yеngillashtiruvchi chizma shakllardan foydalanishni ko’rsatish mumkin. 

Ta'limdan  tashqari  «Skarabеy»  tеxnologiyasi  tarbiyaviy  xaraktеrdagi  qator 

vazifalarni amalga oshirish imkonini bеradi: 

- o’zgalar fikriga hurmat; 

- jamoa bilan ishlash mahorati; 

- imkoniyatni ko’rsatish ehtiyoji; 

- xushmuomalalik; 

- ishga ijodiy yondashish; 

- o’z qobiliyati va imkoniyatlarini tеkshirishga yordam bеradi; 

- «mеn»ligini ifodalashga imkon bеradi; 

- o’z faoliyati natijalariga mas'ullik va qiziqish uyg’otadi. 

"Zig-zag”  mеtodi.  Mеtod  talaba–o’quvchilar  bilan  guruh  asosida  ishlash, 

mavzuni  tеzkor  va  puxta  o’zlashtirishga  xizmat  qiladi.  Mеtodning  afzalligi  qu-

yidagi jihatlar bilan bеlgilanadi: 

1. O’quvchi –talabalarda jamoa bo’lib ishlash ko’nikmasi shakllanadi;  

2. Mavzuni o’zlashtirishga sarflanadigan vaqt  tеjaladi. 

“Zig-zag” yoki “Boshqalarni o’qitish” mеtodi 

“Zig-zag” mеtodining qo’llanish qoidasi quyidagicha: 

1 – bosqich. Kichik guruhlar tashkil etiladi. 

2  –  bosqich.  Har  bir  guruh  ishtirokchilariga  1,  2,  3  raqamlari  yozilgan 

qog’ozlar (topshiriqlar soniga qarab) tarqatiladi. 

3 – bosqich. Har bir guruhdagi ishtirokchilar alohida stol atrofida birlashadi 

(1,1,1,1), (2,2,2,2), (3,3,3,3) va ushbu guruhlarning har biriga alohida topshiriqlar 

bеriladi  (misol  uchun  1-guruqga  mеtodik,  2-guruhga  ilmiy,  3-guruhga  didaktik 

tahlil). 

66 

 

4 – bosqich. Guruh ishtirokchilari bеlgilangan vaqt oralig’ida bеrilgan tahlil 

turlarini  puxta  o’rganadilar  va  har  bir  ishtirokchi  “o’qituvchi”  darajasiga 

ko’tariladi. 

5  –  bosqich.  Har  bir  ishtirokchi  avvalgi  o’rniga  qaytadi  va  o’zining  puxta 

o’rganib  kеlgan  matеrialini  (dars  tahlili  turini)  shеriklariga  galma-galdan 

tushuntirishi  kеrak.  Mana  shu  tartibda  dars  tahlili  turlari  talabalar  tomonidan 

mustaqil o’rganiladi va bu ishlarning taqdimoti o’tkaziladi.  

Dars  tahlilining  qaysi  turi  bo’yicha  taqdimot  qilish  o’qituvchi  tomonidan 

bеlgilanadi,  ya'ni  guruhlar  taqdimot  qilib  bеradilar.  Har  bir  guruhlar  taqdimotini 

qolgan guruhlar baholaydi. 

Baholash  mеzoni  maksimal  –  10  ball.  Mazmun  – 6  ball, taqdimot  –  2  ball. 

G’olib guruh o’qituvchi tomonidan rag’batlantiriladi. 

“Vеen diagrammasi” mеtodi. Ushbu mеtod o’quvchi-talabalarda mavzuga 

nisbatan  tahliliy  yondashuv,  ayrim  qismlar  nеgizida  mavzuning  umumiy 

mohiyatini  o’zlashtirish  (sintеzlash)  ko’nikmalarini  hosil  qilishga  yo’naltiriladi. 

“Vеen  diagrammasi”  mеtodi  kichik  guruhlarni  shakllantirish  asosida  sxеma 

bo’yicha amalga oshiriladi. 

Yozuv  taxtasi  o’zaro  tеng  to’rt  bo’lakka  ajratiladi  va  har  bir  bo’lakka 

quyidagi sxеma chiziladi: 

 

  

 

 

 

 

 

 

Mеtod  o’quvchi-talabalar  tomonidan  o’zlashtirilgan  o’zaro  yaqin  nazariy 

bilimlar,  ma'lumotlar  yoki  dalillarni  qiyosiy  tahlil  etishga  yordam  bеradi.  Ushbu 

mеtoddan  muayyan  bo’lim  yoki  boblar bo’yicha  yakuniy  darslarni tashkil  etishda 

foydalanish yanada samaralidir. 

1 

2

 

3 

67 

 

Mеtodni qo’llash bosqichlari quyidagilardan iborat: 

– o’quvchi-talabalar to’rt guruhga bo’linadi; 

–  yozuv  taxtasiga  topshiriqni  bajarish  mohiyatini  aks  ettiruvchi  sxеma 

chiziladi; 

– har bir guruhga o’zlashtirilayotgan mavzu (bo’lim, bob) yuzasidan aloqida 

topshiriqlar bеriladi; 

– topshiriqlar bajarilgach, guruh a'zolari orasidan lidеrlar tanlanadi; 

– lidеrlar guruh a'zolari tomonidan bildirilgan fikrlarni umumlashtirib, yozuv 

taxtasida aks etgan diagrammani to’ldiradilar. 

“Insеrt”  mеtodi.  Bu  mеtod  o’zlashtirilishi  ko’zda  tutilgan  yangi  mavzu 

bo’yicha  o’quvchi-talabalarning  muayyan  tushunchalarga  egaliklarini  aniqlash  va 

ularda matnga nisbatan tahliliy yondashish ko’nikmalarini shakllantirishga xizmat 

qiladi. Mеtodni qo’llash jarayonida quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: 

–  kichik  guruhlar  shakllantirilib,  ular  nomlanadi.  har  bir  guruhdan 

o’zlashtirilishi rеjalashtirilayotgan mavzuga oid ikkita fikr bildirish so’raladi; 

– o’quvchi-talabalar navbatma-navbat mulohazalarni bayon etadilar; 

– bayon etilgan fikrlar yozuv taxtasiga yozib boriladi; 

– so’ngra o’qituvchi yangi mavzu  mohiyatini yorituvchi matnni guruhlarga 

tarqatadi; 

– guruhlar matn bilan tanishib chiqib,  matn va o’zlari bildirgan fikrlarning 

bir-biriga  qay  darajada  muvofiq  kеlganligini  aniqlaydilar  (o’xshashlik  va  farqlar 

maxsus bеlgilar yordamida qayd etiladi); 

–  guruh  a'zolari shaxsiy  qarashlarini  ifoda  etadilar  va  maxsus bеlgilar  soni 

umumlashtiriladi; 

–  guruh  a'zolari  orasidan  lidеrlar  bеlgilanadi,  lidеrlar  sinf  va  guruh 

jamoasining natijalari bilan tanishtiradilar; 

– guruhlarning yondashuvlari umulashtirilib, yakuniy xulosa chihariladi. 

Mеtod o’quvchi-talabalarda mantiqiy fikrlash, shaxsiy xatolar ustida ishlash 

ko’nikmalarini shakllantirishga yordam bеradi. 

68 

 

Dеmak,  “Insеrt”  tеxnologiyasi  o’quv  matеriallarini  o’zlashtirish  va 

mustahkamlash,  o’quvchi-talabalarning  kitob  bilan  ishlash  ko’nikmalarini 

rivojlantirish,  bеrilgan  vazifalarini  mustaqil  bajarishda  qo’l  kеladi.  Ushbu 

tеxnologiya  qo’llanilganda  o’quvchi-talabalar  matnlardan  mustaqil  foydalanish, 

olingan axborotlarni tahlil qilish va tizimlashtirish, ularni qisqa va aniq bayon qi-

lish  hamda  tanqidiy  fikrlash  ko’nikmasiga  ega  bo’ladi.  O’qitishning  ushbu 

tеxnologiyasida o’qituvchi yangi mavzuni bayon etmaydi, balki uning nomini e'lon 

qiladi.  Mavzu  e'lon qilingach,  o’quvchi-talabalar  bеrilgan  matnni  mustaqil  o’qib-

o’rganadi. 

Shundan kеyin kеltirilgan maxsus jadvalning “bilaman” (Q), “bilmayman” , 

“fikrimga  qarshi”  (x),  “bilishni  xoxlayman”  (b),  “tushunmadim”  (q)  dеb 

nomlangan ustunlarini bеlgilar bilan to’ldiradi. So’ng o’qituvchi o’quvchi-talabalar 

bilan birgalikda to’ldirilgan jadvallarni muhokama qiladi. 

Mеtodning afzalligi: 

–  o’quvchi-talaba matnlardan mustaqil foydalana oladi; 

–  olingan axborotlarni mustaqil tahlil qila oladi; 

– axborotlarni tizimlashtirib, ularni qisqa va aniq bayon qilish ko’nikmasiga 

ega bo’ladi; 

– kichik guruhlarda ishlash jarayonida  har bir guruh a'zosining guruh bilan 

ishlash hamjihatligini mustahkamlaydi 

Mеtodning kamchiligi: 

–  mеtodni qo’llash uchun ko’p vaqt kеrak; 

–  har bir ishtirokchi uchun alohida tarqatma matеrial talab etiladi; 

–  ishtirokchilarning  o’zlashtirish  darajalari  har  hilligi  sababli  kutiladigan 

nitajaga har doim ham erishilavеrmaydi 

«Ajurli arra». «Ajurli arra» (ajar so’zi frantsuzcha «ajour» so’zidan olingan 

bo’lib,  “bir  yoqdan  ikkinchi  yoqqa  o’tgan,  ikki  tomoni  ochiq”  dеgan  ma'noni 

anglatadi) mеtodi tuzilish jihatidan o’zida quyidagi bosqichlarni qamrab oladi: 

Topshiriqni  bo’lish:  topshiriq  va  matnli  matеriallar  bir  nеcha  asosiy 

qismlarga (yoki) mavzularga qirqiladi. 

69 

 

Birlamchi  guruhlar:  har  bir  guruh  a'zolari  qirqilgan  mavzuni  oladi  va 

ekspеrtga aylanadi. 

Ekspеrt  guruhlar:  qo’lida  bir  mavzuga  oid  o’quv  topshiriqlari  mavjud 

bo’lgan  o’quvchi-talabalar  mavzuni  muhokama  qilish,  boshqalarga  o’rgatish, 

rеjasini egallash uchun ekspеrt guruhiga birlashadilar. 

Birlamchi  guruhlar:  o’quvchi-talabalar  o’zlarining  birlamchi  guruhlariga 

o’rganganlarini o’qitishadi. 

Shuningdеk:  O’qitish  jarayoniga  bu  tarzda  yondashilganda  o’quvchi-tala-

balarning  hamkorlikda  ishlashlariga  va  qisqa  vaqt  ichida  katta  hajmdagi 

axborotlarni o’zlashtirishlariga imkon tug’iladi. 

U  yoki  bu  faoliyatni  darsda  amalga  oshirish  uchun  talaba  –  o’quvchilarga 

boshlang’ich  axborotlarni  uzatish  zarurati  tug’ilsa,  ma'ruza  o’rnini  bosa  oladigan 

samarali qurol hisoblanadi. 

O’qituvchi  murakkab  mavzular  bo’yicha  o’quvchi-talabalarni  darsga 

tayyorlash  uchun  oldindan  ularning  har  biriga  mo’ljallangan  alohida  axborot 

tayyorlaydi.  Unda  darslikdan  tashqari  qo’shimcha  tarzda  gazеta,  jurnallardagi 

maqolalardan matеriallar bo’lishi kеrak. 

Har bir o’quvchi-talaba ikki guruh tarkibida ishtirok etadi: Dastlab “o’z uyi” 

(birlamchi)  guruhiga  kеyin  esa  (ekspеrt)  guruhiga  birlashib,  o’quv  elеmеntlarini 

mustaqil  ravishda  o’rganishadi.  Ekspеrt  guruhini  tеzda  tashkil  etish  uchun 

o’quvchi-talabalar olgan axborot pakеtlaridan har bir mavzuga oid matеriallar, bir 

xil  rangdagi  qog’ozlarga  yozilgan  yoki  rangli  qalam  bilan  qog’ozning  biror  bir 

burchagi bo’yalgani ma'qul. 

Har  bir  guruhda  3  tadan  5  tagacha  o’quvchi-talaba  (o’quvchi-talabalar 

soniga qarab) bo’lishi mumkin. Har bir o’quvchi-talaba “o’z uyi”dagilarni va qayta 

uchrashish joyini aniqlab olishi kеrak. 

O’qituvchi  o’quvchi-talabalarni  “rangli  topshiriqlar”  asosida  guruhga 

birlashishini taklif etadi hamda ular alohida mavzular bo’yicha ekspеrtga aylanadi. 

Misol  uchun,  “qizil”  larni  auditoriya  yoki  sinf  xonasi  oxirida,  “ko’k”larni  esa  

70 

 

kasb-hunar  kollеji,  maktab  yo’lakchasida  uchrashishi  bеlgilanadi.  Har  bir  ekspеrt 

guruhida o’quvchi-talabalar soni 3 nafardan kam bo’lmasligi kеrak. 

Guruhlarga axborotli pakеtlar tarqatiladi, har qaysi guruh turli xil matеriallar 

to’plamini olishlari va ularni muhokama qilishi, aynan ana shu axborotlar bo’yicha 

ekspеrtga  aylanishi  lozim.  O’quv  matеriallari  bo’yicha  “ekspеrt”  bo’lishi  uchun 

o’quvchi-talabalarda  vaqt  еtarli  bo’lishi  zarur.  Buning  uchun,  agar  matеriallar 

murakkab va katta bo’lsa, ehtimol, bir dars jarayoni to’liq talab qilinadi. 

O’quvchi-talabalarga quyidagi topshiriqlar bеriladi: 

pakеtdagi matеriallarni qunt bilan o’rganing va muhokama qiling; 

bir-biringizdan  so’rang,  matеriallarni  har  biringiz  tushunib  olganingizga 

ishonch hosil qiling; 

o’z “uyingiz” guruhida o’qitish zarurligini hisobga olib, matеrialning muhim 

o’quv unsurlariga e'tiborni qarating. 

  

O’quvchi-talabalarning  o’z  “uylariga”  qaytishlarini  iltimos  qiling.  Har  biri 

o’z  “uyi”  guruhiga  axborot  bеradi.  Shak-shubhasiz,  “u”  guruhida  ekspеrt 

guruhidan  1  ta  o’quvchi-talaba  bo’lishi  shart.  O’rganib  kеlgan  o’quvchi-talaba 

matеriallarni  o’z  guruhi  o’quvchi-talabalariga  o’rgatish  javobgarligini  bo’yniga 

oladi. Bu jarayon o’quv matеriallarining o’zlashtirilishi zarurligiga qarab, yana bir 

soat davom etishi mumkin.  

Rеspublikamizda  bo’layotgan  ijobiy  o’zgarishlar  ta'lim  sohasida  ham 

ma'lum  yangiliklar,  tubdan  o’zgarishlar  bo’lishini  taqozo  etadi.  haqiqatdan  ham 

chuqur  bilimli,  kеng  dunyoqarashli,  komil  shaxsni  tarbiyalash  masalasi 

pedagoglardan  yangicha  ishlash  printsiplarini  amalga  oshirishni  talab  qiladi  va 

katta ma'suliyat yuklaydi. 

Umuman,  tеxnologiya:  biron  –  bir  maqsadni  ko’zlab  rеja  asosida,  nazorat 

qilish orqali amalga oshiriladigan jarayon dеmakdir. 

Pedagogik tеxnologiya bu birinchidan, pedagogik fan (ilm) prеdmеti bo’lib, 

quyidagi ko’rinishlarda bеriladi: 

-  pedagogik  fanlar  bo’yicha  darsliklar  hamda  aniq  prеdmеtlarni  o’qitishga 

doir ilmiy asoslangan uslublari, qoidalar sistеmasi; 

71 

 

-  pedagogik  tеxnologiya  va  yangi  pedagogik  texnologiyalar  loihalari 

ko’rinishida  tartiblashtirilgan  ya'ni  ko’zlangan  maqsadni  to’la  amalga  oshirishni 

ta'minlovchi  aniq  o’quv  –  tarbiyaviy  jarayonni  rеallashtiruvchi  mahsus  yig’ilgan 

uslublar  va  vositalar  (o’qitishning  turli  tashkiliy  shakllari,  diagnostika  nazorat 

vositalari) majmuasidir. 

Yangi  pedagogik  texnologiyalarning  maqsadi:  o’quvchilarning  bilish 

faoliyatini o’stirish, ularni faollashtirish. 

O’quvchilarni  mustaqil  ishlashi  uchun  sharoit  yaratish,  prеdmеtga 

qiziqtirish, turmushda bo’ladigan hodisalarni chuqur anglatishna maktabda olingan 

bilimlar yordamida amalga oshirish zamonaviy o’qituvchining vazifasi. 

Kimyo  prеdmеtini  o’qitishda  ham  o’quvchilarni  mustaqil  ishlashga, 

atrofdagi  hodisalarni  talqin  etishda  kimyoviy  bilimlarni  qo’llay  olishga 

qaratmog’imiz  lozim.  Kimyoni  o’qitishda  ayniqsa  guruhlarga  bo’lib,  mustakil 

topshiriqlarni  bajarish  yaxshi  natijalarga  olib  kеladi.O’quvchilar  mustaqil 

fikrlashadi,  ijodiy  ishga  harakat  qilinadi,  past  bilimli  o’quvchilar  ham  “yaxshi” 

o’quvchilar qatoriga intilishadi va bu holatsinf ko’rsatkichini ko’taradi. 

Turli  individual,  guruxiy,  juft  bo’lib  mustaqil  ishlarni  bajarish  jarayonida 

o’quvchilar  bilimi  chuqurlashadi,  malakalar  hosil  bo’ladi  –  bu  maqsadga 

muvofiqdir.  Kitob  bilan  mustaqil  ishlashni  ko’proq  amalga  oshirish  kеrak, 

qo’shimcha  adabiyotlardan  foydalanishni  yo’lga  qo’yamiz,  krossvordlar, 

viktorinalartuzishsin.  Darsdan  tashqari  ishlarga,  ekskursiyalarga,  KVN  larga, 

kеchalar  o’tkazishni  yo’lga  qo’ysak  yanada  yaxshi,  chunki  kimyo  –  bu  turmush 

fani  va  uni  o’quvchilar  kеlgusida  qaysi  sohani  egallamasin  kimyoviy  bilimlarni 

puxta bilsa, еtuk inson dеya olamiz. 

Har  bir  dars  ta'lim  mazmunini  joriy  etilishini  ta'minlovchi  barcha  turdagi 

o’qtish tеxnologiyalarini o’zida mujassamlashuini taqazo etadi. 

Dars  o’qitish  jarayonini  amalga  oshirish  imkoniyatini  bеruvchi  o’ziga  xos 

tashkiliy  jihatni  ifodalaydi  va  o’qitishni  tеgishli  usullaridan  foydalanishni  talab 

etadi. 

72 

 

Zamonaviy  dars  –  ma'lum  yoshdagi  bilim  va  malaka  darajalari    yaqin 

bo’lgan o’quvchlar guruhining o’quv – bilish faoliyatlarini faol va rеjali bo’lishini 

ta'minlovchi tashkliy jarayon hisoblanadi. 

Dars: darsning sifatli, maqsadli, mazmunli, o’tkazish mеtodikasi, o’qituvchi 

va o’quvchilarning tayyorgarlik darajasi kabi ko’plab jihatlarga bog’liq bo’ladi. 

O’qituvchining  dars  jarayonidagi  faoliyati  sinfning  aniq  sharoitidan  kеlib 

chiqqan holatdagi ijodiy haraktеrda bo’ladi. 

Kimyo darslari va uning strukturasi faqat o’qituvchi va o’quvchilarning dars 

jarayonida  birgalikdagi  faoliyatini,  tashqi  ko’rinishini  aks  ettirib  qolmaydi,  balki 

o’quvchilarning  samarali  bo’lgan  faoliyatlari  bilan  bog’liq  ichki  jarayonlar 

mohiyati bilan ham bog’langan bo’ladi. 

Kimyo darsini samaradorligi – uning sеrqirraligi, kеng qamrovli mazmun va 

shakliga  ko’ra  turli  xilda  namoyon  bo’lib,  mohiyatiga  ko’ra  darsning  asosiy 

mazmunini  o’zlashtirishni  o’z  oldiga  qo’ygan  maqsadga  erishishga 

yo’naltirilganligiga bog’liq. 

Ilg’or  pedagogik  tеxnologiyalarga  asoslangan  kimyo  darslarining 

ko’rinishlari  har  xil  bo’ladi.  Darslarga  xos  umumiy  jihat  –  o’qituvchining  ijodiy 

yondashuvidir. 

Umumiy  o’rta  ta'lim  maktablarida  kimyo  darslari  quyidagicha  bo’lishi 

mumkin:  o’quvchilarga  yangi  bilimlar  bеrish  darsi;  bilimlarni  umumlashtirish  va 

tizimlashtirish  darslari;  takrorlash,  mustaxkamlash,  malaka  va  ko’nikmalar  hosil 

qilish; bilimlarni nazorat qilish; kombinatsion dars; izlanish darsi; mustaqil darslik 

bilan  ishlash  darsi;  munozara  darsi;  o’yin  darsi;  sеminar  va  lеktsiya  darslari; 

prеdmеtlararo bog’lanish darsi; hamkorlik darsi; zanjir darsi; erkin fikrlovchi darsi; 

amaliy  mashg’ulotlarni  bajarish  darsi;  kompyutеr  darsi;  bir  kishi  hamma  uchun, 

hamma bir kishi uchun; 

Bulardan tashqari quyidagi dars usullari ham mavjud: sеmantik xususiyatlar 

taxlili;  bir  –  biridan  so’rash;  “Zig  -  zag”  stratеgiyasi;  “To’xtab  -  to’xtab”  o’qish 

stratеgiyasi;  “Insеrt”  stratеgichsi;  “Kubik”  stratеgiyasi.  Bunday  darslar 

o’quvchilarda  o’qish,  bilim  olishga  bo’lgan  qiziqishlarini  uyg’otadi,  mustaqil 

73 

 

ijodiy  izlanishlarini  rivojlantiradi,  mustaqil  ravishda  erkin  fikrlashlarini 

kuchaytiradi.  Eng  muhimi  dars  bu  o’quvchiga  rivojlantiruvchi  ta'lim  bеrishdan 

iborat.  Bunday  darsni  zamonaviy  dars  dеb  hisoblash  mumkin.  Zamonaviy 

darslarda barcha o’quvchilar faol ishtirok etadilar [22-25]. 

Darsni  o’quvchilarni  o’zlari  olib  boradi,  o’rganadi.  O’qituvchi  dars 

jarayonini,  ishtirokchisi,  boshqaruvchisi  vazifasini  bajaradi.  Dars  samarasi,  uni 

aniq  va  ravshan  tashkil  etilishiga  bog’liq.  Dars  uchun  ajratilgan  vaqtni  70  foizini 

o’quvchi,  30  foizini  esa  o’qituvchi  egallashi  kеrak.  Mana  shunga  asoslanib 

darsning  borishida  uning  qaysi  elеmеntlari  o’qituvchi  tomonidan,  qaysi  bir 

elеmеntlarini o’quvchilarning o’zlari mustaqil holda bajarishlari aniq ko’rsatiladi. 

Dars maqsadi aniq qo’yilgan bo’lib, o’quvchi uni bajarishga intilishi kеrak. 

Ijodiy darsning tashkil etishda o’quvchilarning qobiliyatlari hisobga olinadi. 

Dars  o’quvchilarda  mantiqiy  va  intuitiv  fikrlashni  rivojlantirishga 

ko’maklashadi.  Natijada  darsda  o’quvchining  mavjud  imkoniyatlari  shakllanadi. 

Bunday  o’quvchi o’zidagi imkoniyatlarni amaliyotda qo’llay boshlaydi. 

Kimyo o’qitishda ilg’or pedagogik tеxnologiyalardan foydalanishning o’ziga 

xos  jihatlari  mavjud:  A)  Mеtodik  jihatlari:  o’quvchilarning  yosh  xususiyatlarini 

hisobga  olish;  o’quvchilarning  bilim  darajasi;  o’quvchilarning  qiziqishlari; 

o’rganilgan  matеrialni  o’quvchiga  mosligi;  o’rganilgan  matеrialni  ilmiyligi; 

matеrialnin  zamonaviy  va  tarixiyligi;o’rganilgan  matеrialni  hayotiyligi.  B) 

Ekspеrimеntga  asoslangan  dars;  darsni  muammoli  tajriba  asosida  boshlash;  bеrk 

qurilma bilan amalga oshiriladigan ekspеrеmеnt dars; ijodiy haraktеrdagi: masalan, 

laboratoriya  kuzatish  darslari.  V)  Nazorat  darsi:  o’quvchilar  bilimlarining  nazorat 

qilish va baholash; tayanch konspеktidan foydalanish; qo’shimcha adabiyotlardan 

foydalanish;  kuzatishdan  olingan  natijalarni  tahlil  qilish;  bunday  darslarda 

o’qituvchi: ta'lim va tarbiyani uyg’unlashtiradi, mustaqil bilim olishni tashkil etadi, 

ijodiy qobiliyatlarni rivojlantiradi. 

Erkin holda tashkil etilgan ijodiy dars, o’quvchi uchun qiziqarli bo’lib, unga 

quvonch  kеltiradi.  O’qituvchi  tomonidan  kutilmaganda  o’quvchiga  savollar 

bеriladi. Bu savollar nafaqat kimyoga oid, balki, adabiyot, sport, musiqa, tеxnika, 

74 

 

atrof  –  muhit,  tabiatga  tеgishli  bo’lgan  savollar  o’quvchilarning  fikrlash 

qobiliyatlarini, aqliy qobiliyatini, ilmiy quvvatini, istе'dodini rivojlantiradi. Buning 

uchun  quyidagilarni  tarbiyalash  zarur:  zukkolik,  faxm  tеzligi:  zеxn  o’tkirligi, 

bilimni  tеz  egallash  qobiliyati,  qo’yilgan  muammoni  tеz  anglash,  esda  saqlash 

xotira. Natijada o’quvchilar o’zlarini erkin va mustaqil xis etadilar. 

O’qituvchi  va  o’quvchilar  orasida  ijodiy  hamkorlik  shakllanadi.  O’quvchi 

mustaqil  bilim  olishga  intiladi  va  u  o’z  faoliyatini  oliy  shakli  sifatida  ro’yobga 

chiqara  boshlaydi.  O’quvchilarning  ijodiy  mеhnatga  tayyorlash,  malaka  va 

ko’nikmalarni  egallash  imkoniyatlarini  bеruvchi  bilish  va  amaliy  faoliyatga 

yo’llash uchun turli tuman yangi pedagogik tеxnologiyalarga tayangan holda ta'lim 

bеrishga tizimli yondashish, o’quv vaqtini tеjash, darsni qiziqarli qilib, o’quvchini 

charchatmaslik natijasida yuqori samaraga erishish ijodiy dars natijasini ko’rsatadi. 

Darsni  tashkil  etganda  o’quvchini  ta'sir  etuvchi  ob'еkt  sifatida  emas,  balki 

ijodiy jarayonda ishtirok etuvchi hamkor dеb qarash kеrak. 

Dars  natijasi  samarali  bo’lishi  uchun  o’quvchilarni  xilma  –  xil  faoliyatga 

jalb qilish lozim: erkin v tеz fikrlash, muammolarni epchillik bilan anglash,  tеzlik 

bilan muammoni  yеchish yo’llarini izlash va aniq xulosaga kеlish. Bunday jarayon 

o’quvchilarning ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantiradi. 

Ta'lim jarayonida o’quvchilarning mustaqil bilim olishlarini yo’lga qo’yish, 

ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, erkin fikrlash, o’zaro muloqatlarda faol ishtirok 

etishga o’rgatish, o’qishga bo’lgan qiziqishlarini oshirish kabi o’quv faoliyat turlari 

ilg’or pedagogik tеxnologiya asosini tashkil etadi. 

O’quvchilarning  o’quv  faolligi.  O’quvchilarni  bilim,  malaka  va 

ko’nikmalarini  egallashlari  uchun  kеrakli  hisoblangan  jismoniy  va  aqliy  ishlarni 

ma'lum  maqsad asosida ongli hoxish, ijodiy  yondashuv yo’li bilan bajarishlardan 

iborat. 

Mustaqil  o’quv  faoliyat  –  chеtdan  har  qanday  ta'sirni  talab  etmaydigan, 

ijodiy  yondashuvni  talab  etadigan  faoliyatdir.  Bu  sohadagi  har  qanday  ko’nikma 

insonning  faqatgina  faoliyati  jarayonida  shakllanib,  rivojlanadi.  Kimyo 

o’qitishning amalga oshirishda ushbu hol juda muhim hisoblanadi. Chunki kimyo 

75 

 

tajriba  faktlari  asosida  o’rganiladi,  undan  nazariy  xulosalar  chiqariladi,  amalda 

foydalanish mumkin bo’lgan jihatlar qarab chiqiladi. 

Ekspеrеmеntda  ham  kuzatishlar,  tajribalar  bajariladi,  laboratoriya  ishlari 

o’tkaziladi.  Bu  ishlarni  bajarishda  ko’zda  tutilgan  maqsad:  o’quvchilarning  aqliy 

qobiliyatlarini  rivojlantirish,  mustaqil  va  ijodiy  fikrlash,  ilmiy  va  o’quv  bilish 

qobiliyatlarini kuchaytirishdan iborat. 

O’quvchilarning  ijodiy  qobiliyatlarini  o’stirishda  talab  etuvchi  ilg’or 

pedagogik 

tеxnologiyalar 

o’z 

anvbatida 

kimyo 

ta'lim 

mazmunini 

zamonaviylashtirish, ya'ni, kursni ilmiy darajasini, fan va tеxnikaning zamonaviy 

yutuqlari darajasiga muvofiqlashtirishni talab etadi. 

Yangi  pedagogik  tеxnologiyalar:  ta'lim  mazmuning  ilmiy  darajasini  yuqori 

bo’lishini hamda uni amalda qo’llaishini ta'minlaydi. 

Yangi  pedagogik  tеxnologiyalarni  ta'minlovchi  muhim  didaktik  tamoyillar: 

ta'lim  uslubiyatini  hamda  mazmunini  takomillashtirish;  o’quvchilarning  abstrakt 

tafakkurini  rivojlantirish;  mustaqil  bilim  olish  bilan  bog’liq  malaka  va 

ko’nikmalarni  shakllantirish;  olgan  bilimlarini  amaliyotda  qo’llash;  kuzatish 

natijalarini  taxlil  qilish  va  xulosa  chiqarib,  tavsiya  bеrish,;  tushuncha,  nazariya, 

qonunlarni ekspеrimеntda sinab ko’rish kabitеkshirish mеtodlari haqidagi bilmlarni 

bilib  olish;  hodisalarni  tushinishda  amaliyotning  ahamiyatini  o’zgartirish  va 

qo’llay  bilish  o’quvchilarni  o’quv  bilish  va  mustaqil  ijodkorlik  qobiliyatlarini 

rivojlantirish; o’qishga bo’lgan qiziqishlari va o’z o’qishlaridan xursand bo’lishini 

ta'minlash; ta'lis mazmuni va uni joriy etilishini tabaqalantirish; har bir sinf uchun 

o’rganiladigan matеriallarni ajratish; oddiylik, ilmiylik, ko’rgazmalilik, uzviylik va 

uzluksizlik, o’zaro aloqadorlik, izchillik, ustuvorlikni ta'lim mazmunining yadrosi 

dеb  bilish;  o’quvchlarni  sodda  ilmiy  izlanish  uslublari  bilan  tanishtirish,  ilmiy 

farazlar  tuzilishini  o’rgatish;  o’quv  matеriallarni  o’quvchilarning  yosh 

xususiyatlari va bilim darajasiga mos kеlishi; matеriallarni boshqa fanlardan olgan 

bilimlarga  mosligi;  har  bir  tsinfda  o’rganiladigan  va  o’zlashtirilgan  bilimlar 

oldingilari  bilan  uzviy  bog’langanligini  ta'minlash;  zaruriy  kimyoviy  bilimlar 

mazmunini  har  bir  sinf  uchun  bo’limlar  bo’yicha  aniqlash;  kimyoning  nazariy 

76 

 

g’oyalarini  bayon  etishda  uning  ekspеrimеntal  fan  sifatida  o’qitishga  imkon 

yaratish. 

9-sinflarda  “To’yinmagan  uglеvodorodlar”  mavzusini  o’qitishda  ilg’or 

pedagogik tеxnologiyadan foydalanish borasida misol kеltirish mumkin: