Zahiriddin muhammad bobur nomidagi

Mavzu:  Diyen uglevodorodlari 

Darsning  maqsadi: 

a) Ta’limiy    maqsad  ---  o’quvchilarga    diyen  uglevodorodlar    va    ularni  

tabiatda    uchrashi,  olinishi,  fizik,  kimyoviy    xossalari,  amaliy  ahamiyati  

to’g’risidagi  nazariy  bilimlarni  yetkazish va  ularda  mavzu  yuzasidan bilim  va 

ko’nikmalarini  hosil  qilish. 

b) Tarbiyaviy    maqsad  ---    o’quvchilarni  o’z  maqsadiga  erishish    ruhida 

tarbiyalash;diyen    uglevodorodlarini    amaliy    ahamyatini  yuqori  darajada 

ekanligini  tushintirgan    holda    ularni  turmushda    oqilona    foydalanishni 

tushuntirish. 

c) Rivojlantiruvchi  maqsad --- o’quvchilarni tafakkurini  o’stirish, xotirasini 

mustahkamlash,  mustaqil fikrlash  qobilyatini, nazariy bilimlarini aniq  dalil-isbot  

bilan  bo’g’lash    hamda  xulosa  qilish    malakalarini  rivajlantirish,  ularni  ilmiy 

dunyoqarashini kengaytirish. 

Dars turi:  aralash   

Dars  metodi:  klaster metodi, bahs- munozara usuli, fikrlar hujumi. 

Tashkiliy qism: O’quvchilar bilan  salomlashish, navbatchi yordamida sinfni            

davomatini  aniqlash,  o’quvchilarni  darsga  tayyorgarligini    hamda    o’quv  

qurollarini  tekshirish,  darsni  ilmiy    yangiliklar    bilan  boshlash,  o’tgan    mavzuni 

takrorlash. 

Uyga    vazifani  so’rash:  uyga  vazifa    o’yin  tarzida,    kichik    guruhlar  bilan 

ishlash    tarzida    bo’ladi.  Ish  shunday  tarzda  olib  boriladi.  Sinfda  jami  26  ta 

o’quvchi  bo’lib,  ularni  teng    ikki  guruhga  bo’linadi.  Guruhlarga  o’zlariga  nom  

beradilar guruhlarga quyidagicha topshiriqlar beriladi: 

1. Guruhlarga    quyidagi    “klaster”  chizmasi  beriladi.  Ularga  chizmani  

to’ldirish    uchun  5-daqiqa  vaqt  belriladi.  Chizmani  to’ldirib  bo’lgandan  so’ng 

77 

 

guruhlar  bir  birlari  bilan  chizmalarini  almashtirib  ishlarini  o’zlari  tekshiradilar  va 

natijalarni izohlaydilar. Buning  uchun  yana 5-daqiqa beriladi. 

 

2.      Guruhlar  yuqoridagi  chizmani  to’ldirgunlarga  qadar    guruh  a’zolaridan  

bittada  o’quvchi  chiqib,  doska  va  bo’rdan  foydalanib,  quyidagi  genetik 

bo’g’lanishni yechadilar. 

1-guruh uchun: 

Al

4

C

3

→ CH

4

→ C

2

H

6 

→ C

2

H

4

→ C

2

H

5

OH→C

4

H

6

 

2- guruh  uchun: 

CaC

2

→ C

2

H

2

→C

2

H

6

→ C

2

H

5

Cl→ C

2

H

4

→ C

2

H

5

OH→ C

4

H

6 

Yangi mavzu bayoni:  

“Diyen uglevodorotlar” – mavzusining mazmuni 

 

 

 

  C

n

H

2n 

alkenlar 

Fizik xossalari: 

Butadiyen 1,3 n.sh da 

gaz, t

suyuq

= -4,5

o

C 

Kimyoviy  xossalari: 

C

4

H

6

 + Br

2

 =  ; 

Polimerlash ; 

Ishlatilishi: 

Kauchuk, rezina ishlab 

chiqarish;  

Nomlanishi: 

CH

2

=CH-CH=CH

2 

Butadiyen –1,3 

Olinishi: 

C

2

H

5

OH=  ; 

C

4

H

8

=  ; 

Diyen 

uglevodorodlar 

C

n

H

2n-2

  n>4 

78 

 

Nomlanishi. 

Diyen  uglevodorodlar  C

n

H

2n-2

  formulaga  mos  keladigan  uglevodorodlar 

bo‘lib,  molekulasida  ikkita 



-bog‘  mavjud  bo‘ladi.  atsetilendan  farq  qilib,  bu 

bog‘lar bir joyda emas, balki turli joylardagi qo‘shbog‘lar tarzida joylashgan. 



  Alkadiyenlar  (diyen  uglevodorodlari)-tarkibida  ikkita  qo‘shbog‘  tutgan 

to‘yinmagan uglevodorodlar 



  Poliyenlar (alkatriyen va b.q.)-tarkibida ikkitadan ortiq qo‘shbog‘ tutgan 

to‘yinmagan uglevodorodlar 



  Ular C

n

H

2n-2

 umumiy formulasiga ega bo‘lgan gomologik qatorni tashkil 

qiladi. 

Alkadiyenlar  va  poliyenlarni  nomlashda  tegishli  alkan  nomi  o‘zagiga 

qo‘shbog‘ning sonini va –yen qo‘shimchasi qo‘shib nom hosil qilinadi. 

2.1-jadval 

Alkadiyenlar va poliyenlarni nomlanishi 

Formula 

Nomlanishi 

Empirik 

Struktura 

Тrivial 

Хalqaro 

C

3

H

4

 

CH

2



C



CH

2

 

 

Propadiyen 

C

4

H

6

 

CH

2



C



CH–CH

3

 

 

Butadiyen–1,2 

CH

2



CH–CH



CH

2

 

Divinil 

Butadiyen–1,3 

 

 

C

5

H

8

 

CH

2



C



CH–CH

2

–CH

3

 

 

Pentadiyen–1,2 

CH

2



CH–CH



CH–CH

3

   

Pentadiyen–1,3 

CH

2



CH–CH

2

–

CH



CH

2

 

 

Pentadiyen–1,4 

CH

2



C(CH

3

)–CH



CH

2

 

Izopren 

2–metil–

butadiyen–1,3 

 

Diyen  uglevdorodlarining  umumiy  fo’rmulasi    C

n

H

2n-2

  ,  molekulalarida 

ikkita qo’shbog’ bo’lgan organik birikmalar kiradi. 

79 

 

 

Ikkita qo’shbog’li uglevodorodlar juda ko’p. Amaliy ahamiyatga bo’lganlari 

1,3-butadiyen yoki divinil   

 

CH

2

=CH - CH=CH

2

 (CH

2

=CH - atomlar guruppasi vinil deb ataladi)

                                              

va    2  –  metil  –  1,3  –  butadiyen  yoki  izopren           

CH

2

=C - CH=CH

2

CH

3

bo’lib,  ular 

kauchuklar olish uchun dastlabki moddalardir.  

Olinishi.  

 

Sanoatda  butadiyen  ishlab  chiqarish  1932  –  yildan  boshlandi.  Butadiyenni 

etil  spirtdan  olish  usuli  akademik  S.V.Lebedov  tomonidan  ishlab  chiqilgan.  Bu 

usul bo’yicha etil spirt bir vaqtning o’zida degidratlanadi (suv ajralib chiqadi) va 

degidrirlanadi (vodorod ajralib chiqadi):  

2H

3

C - CH

2

 - OH

H

2

C=CH - CH=CH

2

 + 2H

2

O +H

2

425

O

 C, Al

2

O

3

, ZnO

 

 

                              1,3-butadiyen 

 

Lekin  butadiyen  olishda  ancha  samarali  usul  neft  gazlari  tarkibidagi  butanni 

degidrogenlashdir. Buning uchun butan qizdirilgan katalizator ustidan o’tkaziladi:  

2H

3

C - CH

2

 - OH

H

2

C=CH - CH=CH

2

 + 2H

2

O +H

2

425

O

 C, Al

2

O

3

, ZnO

 

 

1 – buten 

 

1-buten  bilan  bir  vaqtda  2-buten  CH

3

-CH=CH-CH

3

  ham  hosil  bo’ladi. 

Butenlar keyinchalik yana degidratlanadi:  

Ñ

4

H

8

CH

2

=CH-CH=CH

2 

+ H

2

500-600

O

C, MgO, ZnO

 

                                                                       1,3 – butadiyen 

Hozirgi 

zamon 

kimyo 

sanoatida 

1,3-butadiyen 

neftning 

piroliz 

maxsulotlaridan ajratib olinadi. 

80 

 

Izopren yoki 2-metil-1,3-butadiyen neft va neft gazlari tarkibida bo’ladigan 

2-metil  butanni  degidrogenlab  olinadi.  Bu  jarayonni  soddalashtirilgan  holda 

quyidagicha ifodalash mumkin: 

CH

3

-CH-CH

2

-CH

3

CH

3

CH

2

=C-CH=CH

2 

 + 2H

2

CH

3

t, Cr

2

O

3

, Al

2

O

3

 

 

          2 – metilbutan                                      2 – metal, 1,3 – butadiyen                        

 

Molekulasining  tuzilishi  jihatidan  izoprenga  juda  o’xshash  xlorpren  

CH

2

=C-CH=CH

2

Cl

  yoki    2  –  xlor-1,3  –  butadiyen  ham  xlorpren  kauchuk  ishlab 

chiqarishda katta ahamiyatga ega. 

Fizik xossalari. 

1,3 – butadiyen normal sharoitlarda gaz , -4,5

o

C da suyuqlanadi. 2 – metal – 

1,3 –butadiyen uchuvchan suyuqlik, 34,1

o

C temperaturada qaynaydi. 

Kimyoviy xossalari. 

Diyenlar  molekulalarida  qo’shbog’lar  mavjud.  Demak,  bu  uglevodorodlar 

birikish  reaksiyalariga  kirishishi  kerak.  Shunisi  xarakterliki,  galogenlar  yoki 

vodorod  galogenidlar  qo’shbog’  va  yakka  bog’  navbatlashib  keladigan  tutash 

bog’li  diyenlarda  qo’shbog’lar  uzilishi  hisobiga  ko’pincha  molekulaning  ikki 

chetiga irikadi:  

CH

2

=CH-CH=CH

2

 + Br-Br → CH

2

Br-CH=CH-CHBr 

Ikkinchi va uchinchi uglerod atomlarining bo’sh qolgan valentliklari bir-biri 

bilan birikadi va molekula o’rtasida qo’shbog’ hosil qiladi. 

 

Brom miqdori yetarlicha bo’lganda 1,2,3,4 – tetrabrombutan hosil bo’ladi: 

CH

2

=CH-CH=CH

2

 + 2Br

2

 → CH

2

Br-CHBr-CHBr-CHBr 

 

Diyen  uglevodorodlarga    polimerlanish  reaksiyalari  ham  xos  bo’lib,  ular 

sintetik kauchuklar olishda katta ahamiyatga ega. 

Ishlatilishi. 

81 

 

Diyen uglevodorodlar, asosan, kauchuklar sintez qilishda ishlatiladi: 

CH

2

=CH-CH=CH

2

 

 

1,3-butadiyen 

 

↓ 

Butadiyen kauchuk 

                

CH

2

=C-CH=CH

2

CH

3

                                                  

CH

2

=C-CH=CH

2

Cl

 

2-metil-1,3-butadiyen  

2-xlor-1,3-butadiyen  

      yoki izopren                                                               yoki xloropren                             

            ↓ 

↓ 

 Izopren kauchuk                                                           xloropren kauchuk 

 

Mavzuni mustahkamlash:  

‘’Aqliy  hujum’’  texnologiyasidan    foydalanib,  guruhlarni  savol  javob  qilish. 

Savollar:  

1. diyen uglevodorodlar deb nimaga aytiladi? 

1.  diyenlarni  kimyoviy xossalari qanday? 

2.  Kauchuk nima va u nimadan olinadi? 

Venn diagrammasidan foydalanib, diyenlar bilan alkenlar taqqoslanadi. 

 

Aqliy hujum  va  venn diagrammasi orqali o’quvchilarning  mavzudan olgan 

bilimlari mustahkamlanadi. 

Uyga    vazifa:    mavzuni  yanada  mukammal    o’qib  o’rganish  ,  darslikda 

berilgan  misol,  masalalarni  yechish,  polimerlanish  reaksiyasiga  oid  internet 

ma’lumotini to’plash.   

 

Yuqorida kеltirilgan dars ishlanmalari pеdagogik amaliyot davrida sinovdan 

o’tkazilib,  samaradorligini  aniqlash bo’yicha ishlar olib  borildi.  Buning  uchun  9-

sinf  o’quvchilari  ikkita  sinfi  tanlab  olindi  va  ular  asosida  nazorat  hamda 

ekspеrimеntal sinflar tashkil etildi. Nazorat sinflarida o’quv jarayoni odatdagiday, 

82 

 

fan  o’qituvchisi  “To’yinmagan  uglеvodorodlar”  mavzusini  an'anaviy  usullar 

asosida  olib  bordi.  Ekspеrimеntal  sinf  o’quvchilari  uchun  esa  “To’yinmagan 

uglеvodorodlar”  mavzusi  bo’yicha  tayyorlangan    intеrfaol  usullar  ishtirokidagi 

dars ishlanmalari asosidagi darslar o’quv jarayonida sinovdan o’tkazildi. Sinovlar 

pеdagogik  amaliyot  tugagach,  yakunlandi  va  ikkala  sinf  o’quvchilarining  bu 

davrda  olgan  baholari  solishtirib  ko’rildi.  Uning  natijalarini  quyidagi  jadvalda 

ko’rish mumkin: 

2.2-jadval 

“To’yinmagan uglеvodorodlar” mavzusini zamonaviy pеdagogik 

tеxnologiyalar asosida o’qitishning ta'lim samaradorligiga ta'siri 

Sinflar 

O’quvchilar 

soni 

Baholar 

5 

4 

3 

2 

Nazorat 

28 

4 

6 

18 

- 

Ekspеrimеntal 

29 

6 

9 

14 

- 

 

Olib  borilgan  ishlarning  natijalari  taxlil  etilib,  shu  narsa  aniqlandiki,  bilim 

sifati nazorat sinflarida 31,4%, ekspеrimеntal sinflarda esa 45,5 % ni tashkil etadi. 

Ular  qiyosiy  solishtirilganida  ekspеrimеntal  sinf  o’quvchilarining  bilim  sifati 

nazorat sinfiga nisbatan 14,1 % ga oshganligi aniqlandi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

83 

 

III. Xulosa  

“9-sinflarda  “To’yinmagan  uglеvodorodlar”  mavzusini  o’qitishda  yangi 

pеdagogik  tеxnologiyalardan  foydalanish  mеtodikasi”  mavzusida  tayyorlangan 

bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalaridan kеlib chiqib, quyidagi xulosalar 

olindi. 

1. 

Tanlangan  mavzu  bo’yicha  tеgishli  adabiyotlar  va  internet  ma`lumotlari 

o’rganilganida  ularda  ko’proq  ijtimoiy  fanlar  uchun  zamonaviy  pеdagogik 

tеxnologiyalardan foydalanishga doir tavsiyalar bеrilganligi aniqlanildi. 

2. 

To’plangan  ma'lumotlar  asosida  “To’yinmagan  uglеvodorodlar”  mavzusini 

o’qitishga mos intеrfaol usul va tеxnologiyalar tanlab oldik va ular asosida ayrim 

mavzularga tеgishli dars loyixalari tayyorladik. 

3. 

Pеdagogik amaliyot davrida tayorlangan dars loyixalari sinovdan o’tkazildi.  

4. 

Sinov  natijalariga  ko’ra,  “To’yinmagan  uglеvodorodlar”  mavzusi  bo’yicha  

kimyoviy  bilim  va  ko’nikmalarni  o’zlashtirishlariga,  mustaqil  bilim  olish  va 

fikrlash ko’nikmalarini rivojlanishiga bu dars o’tish mеtodlari samarali ta'sir etishi 

mumkinligi  aniqladik.  Bunda  zamonaviy  pedagogik  texnologiyalar  bilan  o’qitish, 

o’quvchilarni bilim sifatini 14,1% ga oshirganligi aniqlandi. 

Tayyorlangan bitiruv malakaviy ishning xulosalaridan kеlib chiqib, quyidagi 

tavsiyalarni taklif etush mumkin: 

Tanlangan  intеrfaol  usullari  “To’yinmagan  uglеvodorodlar”  mavzusini 

o’qitishda  samarali  o’qitish  mеtodi  sifatida  boshqa  umumta'lim  maktablari  va 

akademik litsey hamda kasb-xunar kollejlarida ham foydalanilishi mumkin.     

 

 

 

 

 

 

 

84 

 

IV. Foydalanilgan adabiyotlar 

1.  Karimov  I.A.  Yuksak  ma'naviyat  –  yеngilmas  kuch.    Toshkеnt.:    Ma'naviyat, 

2008. – 61 b. 

2.  Зайцев  О.С.  Методика  обучения  химии.  Теоретические  и  дидактические 

аспекты. – М.: Владос, 1999. – 384 с. 

3.  Кирюшкин  Д.М.,  Полосин  В.С.  Методика  обучения  химии.  –  М.: 

Просвешение, 1970. – 495 с. 

4.  I.R.Asqarov, N.X.To’xtaboyev, K.G’.G’opirov. Kimyo.  9-sinf  uchun darslik.  –

Toshkent. O’zbekiston milliy entsiklopediyasi nashriyoti, 2006. – 208 b. 

5.  I.R.Asqarov,  N.X.To’xtaboyev,  K.G’.G’opirov.  Kimyo.  9-sinf.  Metodik 

qo’llanma. –Toshkent. O’zbekiston milliy entsiklopediyasi nashriyoti, 2006.– 208 

b. 

6.  Чернобельская  Г.М.  Методика  обучения  химии  в  средней  школе.  –  М.: 

Владос, 2000. – 333 с. 

7.  Зуева  М.В.,  Иванова  Б.В.  Совершенствование  организации  учебно  – 

познавательной  деятельности  школьников  на  уроках  химии.  –  М.: 

Просвещение, 1989. – 159 с.  

8.  Ziyomuhammadov  B.,  Abdullaеva  Sh.  Pеdagogika.  –  Toshkеnt.:  O’zbеkiston 

milliy entsiklopеdiyasi davlat ilmiy nashriyoti, 2000. – 128 b. 

9.  Гузеев  В.В.  Методы  обучения  и  организационные  формы  уроков.  –  М.: 

Знание, 1999. – 146 с. 

10. Saydaxmеdov N.S. Yangi pеdagogik tеxnologiyalar.  T.: Moliya, 2003. –172 b. 

11.  Zunnunov  A.,  Maxkamov  U.  Didaktika  (Ta'lim  nazariyasi).  OO’Yu  uchun 

qo’llanma. – Toshkеnt.: Sharq, 2006. – 128 b. 

12.  Tolipov  O’.,  No’monova  N.  Ta'lim-tarbiya  jarayonida  zamonaviy  pеdagogik 

tеxnologiyalar. Xalq ta'limi. – Toshkеnt, 2002. –№ 3. – B. 20 - 23. 

13.  Choriеv  R.  Yangi  pеdagogik  tеxnologiyalar  –  ta'lim  –  tarbiya  sifat  va 

samaradorligi omili. Xalq ta'limi. – Toshkеnt, 2004. – № 4. – B. 12 - 18. 

14.  Полотин  Е.С.  Новые  педагогические  и  информационные  технологии  в 

системе образования. – М.: Академия, 2003. – 273 с. 

85 

 

15.  Ziyomuhammadov  B.,  Abdullaеva  Sh.  Ilg’or  pеdagogik  tеxnologiyalar: 

nazariya  va  amaliyot.  Ma'naviyat  asoslari  darslari  asosida  ishlanmalar.  O’quv  – 

uslubiy qo’llanma. – Toshkеnt.: Abu Ali Ibn Sino nomli tibbiyot nashriyoti, 2001. 

– 70 b. 

16. Кирюшкин Д.М. Методика самостоятельных работ на уроках химии в 9– 

классах. – М.: Просвещение, 1971. – 101 с.  

17.  Eshchanov  E.U.  O’quvchilarning  organik  kimyodan  o’quv  faoliyatini 

tashkillashtirish  va  takomillashtirish  mеtodikasi  (mustaqil  ishlar  misolida): 

Dis....kand. pеd. nauk. – Toshkеnt.: 2005. – 153 b. 

18. G’oziеv E., Jabborov A. Faoliyat va xulq – atvor motivatsiyasi. – T.: O’zMU, 

2003. – 124 b. 

19. Махмудов М.И. Современный урок. – М.: Педагогика, 1985. – 184 с. 

20. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. – М.: Педагогика, 

1989. – 190 с. 

21.  Гузеев  В.В.  Эффективные  образовательные  технологии:  Интеграл  и 

ТОГИС. – М.: НИИ школьных технологий, 2005. – 207 с. 

22. Селевко Г.К. Научи себя учиться. – М.: Народное образование, 2006. –128 

с. 

23.  Маркачев  А.Е.  Метод  проектов  как  средство  индивидуализации  при 

обучении химии.  Автореф. дис. …. канд. пед. наук. – М.: 2007. – 17 с. 

24. Милюкова С.Н. Обучение учащихся химии на основе модульной системы 

(на  примере  темы  «основные  классы  неорганических  соединений»).  Дис…. 

канд. пед. наук. – М.: 2001. – 210 с. 

25.  Азизходжаева  Н.Н.  Педагогические  технологиии  и  педагогическое 

мастерство.  –  Тошкент.:  Издательско-полиграфический  творческий  дом 

имени Чулпана, 2005. – 191 с.  

26. 

www.edu.uz

 

27. 

www.ziyonet.uz

 

28. 

www.chemschull.ru