Zamanagóy mádeniyattı texnikalıq hám texnologiyalıq húkimranlıǵı, dúnyalıq-elektron yamasa xabar mádeniyatı dep ataydı. Bunday qatnasıqlar házirgi mádeniyatta pán hám texnikanıń ornı zárúrligi ekenligin kórsetedi

Zamanagóy mádeniyattı texnikalıq hám texnologiyalıq húkimranlıǵı, dúnyalıq-elektron yamasa xabar mádeniyatı dep ataydı. Bunday qatnasıqlar házirgi mádeniyatta pán hám texnikanıń ornı zárúrligi ekenligin kórsetedi. «Zamanagóy» yamasa «Jańa» pán áyyemgi yamasa orta ásirlerdegi pánnen túpten parıq qıladı. Eger, aldıńǵı pánler dúnyanı ózgertpegen halda, oǵan baylanıssız úyrengen bolsa, endi pánler biliw, jaratıw, oylap tabıw, joybarlar dúziw sıyaqlı processlerdi sáwlelendirip «insan aqılı járdeminde sheshiwge bolatuǵın máselelerge itibarın qaratpaqta». Házirgi pánniń hár túrliligi mine sonnan ibarat. Haqıyqattı ańlawǵa urınıw ornına insannıń qızıǵıwshılıq hám mútajlikleri sáykes keliwshi anıq imkaniyatlardı esapqa alıw háreketi joqarı bolıp atır.
Pán hám mádeniyattaǵı jańa jónelis qáliplesiwiniń baslanıwı Oyanıw dáwiri menen baylanıslı. (XIV-XVI ásirler). Oyanıw Evropa mádeniyatı rawajlanıwındaǵı zárúrli dáwir bolıp, udayı tákirarlanatuǵın tárepten orta ásirlerge tiyisli. Biraq, bul dáwir ulıwma jańa mádeniyat basqıshın ashtı. Qalalardıń kóbeyiwi, Evropada ishki hám sırtqı sawdanıń payda bolıwı, ónermentshiliktiń rawajlanıwı Evropa mádeniyatında jańa jónelislerdiń payda bolıwına alıp keldi. Qısqa waqıt ishinde orta ásirler jámiyetinde materiallıq mádeniyat hám texnologiyalar ózgerip kóplegen zárúrli ilimiy jańa ashılıwlar boldı. Ullı geografiyalıq ashılıwlar diniy «duniya túsinigi» ózgertti, intellektual hám ekonomikalıq aymaqtı keńeytirip jáhán sawdasın payda bolıwına sebepshi boldı. Áyyemgi dáwir miyrasların úyreniw jańa filosofiyalıq jónelisler payda bolıwına kúshli tásir bolıp insan hám tábiyattıń óz-ara munasábetlerinde ulıwma ózgeshe ulgi qáliplesti.
Jámiyettegi qalalıqlar arqasında «gumanizm» dep atalıwshı jańa ideya qáliplesti. Bul atama insan haqqındaǵı jańa dúnyalıq pánlerden (studia humanitatis) kelip shıqqan bolıp, ilgeri «ilohiyat haqqındaǵı pándi» (studio divinus) az-azdan sıǵıp shıǵardı. Adamgershilik ideyası tómendegi ayrıqshalıqlarǵa iye:
1. Tábiyat nızamlıqların – «tábiyiy-muwapıq» principi tiykarında túsindiriwge tıykarlanıw;
2. Insandı máseleler orayı qılıp alıw (antroposentrizm) - insanǵa tábiyattıń obyekti retinde qaraw;
3. Intellektual oylaw (Rasionalizm) - insan aqılı hám ziyreklik arqalı átirap ortalıqtı, óz-ózin biledi dep esaplaw;
Insan nesi menen erdagi basqa barlıq zatlardan parq etip xudoga jaqınlasha aladı, insan qanday pazıyletlerge iye? Adamgershilik ideyalarınıń rawajlanıwı dúnya hám insannıń diniy konsepsiyası aynıwına hám XvIII asirde insan shaxsınıń ózin qádirlew haqqındaǵı táliymat payda bolıwına alıp keldi. Gumanistler óz táliymatınıń isenim kriteryası dep emprik-tájiriybe hám rasionallikni esapladı. Bul juwmaq olardı shirkewdi Reformasiya qılıw (M. Lyuter, J. Kalvin), utopik sosializm (T. Mor, T. Kampanella) jáne social pragmatizm (N. Makkiavelli) sıyaqlı ideyalardı teoriyalıq tiykarlawǵa alıp keldi.
Oyanıw dáwiri gumanistleri dúnya hám insan payda bolıwı daǵı ilohiy ideyalardı pútkilley biykar etpedi, bálki álem turaqlı jáne qatań nızamlarǵa muwapıq túrde dóretiwge keliwin tastıyıqladilar. Aqıl insanǵa sol sebepli berilgenki, aqıl járdeminde insan bul nızamlardı túsinip óz jámiyetlerin dúziwlerinde qóllawı erda baxtning qáliplesiwine girew bolıp aqıretin de abadanlastırıwları múmkin. Insan tábiyat nızamlarına sáykes túrde rawajlanıwshı tábiyatan sanalı janzat esaplanıp, tekǵana materiallıq dúnya orayında turadı, ol sonıń menen birge, kórkem túsiniw hám súwretlew ob'ektiniń hasası ham bolıp tabıladı.
Antroposentrizm, rasionalizm, ssientizm Oyanıw dáwiri mádeniyatı jaratqan tiykarǵı qádiriyatlar keyingi ásirler Evropa mádeniyatı tiykarın belgiledi. Onıń keń rawajlanıwı nátiyjesinde XvII asirde «ilmiy revolyuciya», XvIII asirde Bilimparvarlik ideyalarınıń tarqalıwı hám sanaat revolyuciyası baslanıwına, aqır-aqıbetde, XIX-XX ásirler dawamında mádeniyat klassik texnikalıq formasındaǵı jetiskenliklerge alıp keldi.
XvII asirde pán Evropaliklar turmısına, jámiyet óndirisiniń barlıq sistemaların rawajlandırıw hám normaında iskerlik kórsetiwdiń tábiy hám zárúrli shárti bolıp arnawlı social institut retinde jedel kirip keldi. Mámleket bul túrdegi iskerliginiń barlıq qıyınshılıqların óziniń moynına aldı. XvII asirde ilimiy revolyuciya matematika hám mexanikada júz bolıp, anıq pánniń eki baǵdarı, yaǵnıy, hákisiomatik hám tájiriybelik xızmetler birlesdi. Zamanagóy fanda eksperiment (tájiriybe) biliwdiń usılı hám quralı retinde teoriyalıq pánniń áyyemgi hám orta ásirler formasında tupten parıq qıladı. Eksperimentga tayanuvchi alım áyyemgi dáwir oyshıl -filosofi yamasa orta ásirler degi teologiyashunosdan ayrıqsha olamga ulıwma basqasha munasábetti ózine tańladı. Ol júz bolıp atırǵan hádiyselerdi baqlaw hám baqlaw etiwden tábiyattı mútajligine sáykes tárzde ózgertiriwshine aylandı hám óziniń sırların kórinetuǵın etdi.
Pánniń qáliplesiwi hám ólpeń jámiyet turmısına zárúrli tiykar bolıp kiriwi jańa dáwir kisisiniń turmıs tárizi, pikir tártibi, ayırmashılıqlı túsi retinde rasionalizmning payda bolıwına sebep boldı. Rasionalizmning keń kólemde kórinetuǵın bolıwı XvIII asirdegi bilimparvarlik háreketi menen baylanıslı. Barlıq baxıtsızlıq hám naxaqlikdan insaniyattıń azaplanıwı bilimsizlikten ekenligine, tek bilimli xalıq jáne onıń húkimdarı «Azatlıq, Teńlik, Aǵayınlıqni» ornatıwǵa bilimparvarlar ısengenler. Bilimparvarlar wákili D. Didro hám D. Alamber «Pán, kórkem óner hám ónermentshilik ensiklopediyasi»ni jarıyalawı úlken mádeniyat jetiskenligi boldı. «Ensiklopediya» tekǵana insaniyattıń áhmiyetlisi ilimiy jetiskenliklerin tártipke saldı, bálki jańa materiallıq qádiriyatlar sistemasın da tastıyıqladi.
Bilimparvarlarning rasionalistik baǵdarı XvIII asirdegi islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw, mámlekettiń ishki hám sırtqı siyasatı, huqıq institutları hám siyasiy partiyalardıń qáliplesiwi, kórkem óner rawajlanıwında kóplegen principlerdi belgilep berdi. Bilimparvarlar Ullı Fransuz revolyuciyasınıń ideologlari esaplanıp, Oyanıw dáwiri gumanistleri baslap bergen materiallıq qádiriyatlardı kótermelew procesin aqırma etkazdi. XvIII asirde ilimiy bilim jámiyet sanasına pútkilley jańa sapa dárejesigi kóterdi. Pán insannıń ruwxıy turmısına, tereń kirip barıp onıń mádeniyatına mazmun baǵıshladi. Adamlardıń -siyasiy gruppalıq, milliy-ırqiy yamasa basqa ayırmashılıqlarınan qaramastan barlıq ushın birdey mánis kásip etdi.
Evropa hám Arqa Amerikanıń kóplegen mámleketlerinde XIX ásirdiń ortalarında industrlashtirish yamasa sanaat búklemi aqırma etdi. Rasionalizm hám utilitarizm (qara basınıń ǵamın oylawshılıq ) dıń mádeniyat daǵı belgilovchilik ornı pán hám texnika rawajlanıwına jańa dúmpish berdi. Ápiwayı to'quv dáskesi «Jenni» den J. Uattning puw mashinası (1784 jıl ) hám R. Fultonning puw kemesi, Stefensonning parovozidan (1814 jıl ) birinshi er astı temirjolına (1863 jıl ) o'tilishi injenerlik pikiriniń artıwın kórsetdi. Puw hám elektrlastırıw, telefon hám telegraf dáwiri, astronomiya, geologiya, biologiya, ximiya tarawlarında ájayıp jańa ashılıwlar bolǵan waqıt insaniyat mádeniyatın jańa basqıshqa kóterdi. P. Sorokinning juwmaǵı menen aytqanda «faqat bir ǵana XIX asirdegi jańa ashılıw hám jańalıqlardıń ózi aldınǵı ásirler degi jańa ashılıwlardıń hámmesin jıynaǵannan da ko'pdir».[1] Atap aytqanda, bul ásirden 8527 jańa ashılıw mákan, zaman hám materiya ústinen texnika húkimranlıǵınıń sheksiz ósińkiliginen dárek bolıp tabıladı. Ispan filosofi X. Ortegi-i Gassetning jazıwısha : «Biz haqıyqatlıqtan da XIX -asirde júz bergen insan táǵdirindegi radikal ózgerisler aldında turıpmız. Zamanagóy insan ushın da jismonan, da social tárepten ulıwma jańa tábiyat kórinisi, jańa iskerlik jaratıldı. Bul jańa dúnyanıń túsin ush zárúrli tárep belgileydi. Bul demokratiya, ekspremental pán hám industrializasiya. Ekinshi hám úshinshi táreplerdi «texnika» atı menen ulıwmalastırıw múmkin»[2].
Sivilizasiyaning ósiwi daslep mákan hám zamange tán keshti: insannıń ruwxıy dúnyası ótken zamandıń jańa tap hám jańa «qatlami» ni ózlestira basladı. Biliwdiń maydanı tereńlesdi hám kengaydi. biraq, usınıń menen birge zaman hám mákandı enguvchi jańa usıllar da payda boldı : insan jańa texnika jardeminde úlken keńislikdegi waqtın qısqa múddette basıp ótip, er júziniń xoxlagan jayında bolıwı múmkin. Dúnya jańa tús kásip etdi.

XIX asirde texnosentrik dúńyaǵa kózqaras keń tarqalıp, kisiler óz ómirin ilimiy tiykarda qurıwǵa urına basladı. Injenerlik iskerligi principlerı tábiyat hám jámiyet turmısına keń yoyildi. Insannıń turmıs processindegi qurılısshılıq, tirishilik uwayımları ornın endigiden oylap shıǵarıw, texnika dóretiwshiligi, mútajliklerdi qandiruvchi texnika quralları jaratıw iyeledi. Tábiyat, insan, mádeniyat sıyaqlı túsinikler talqini sezilerli ózgerdi. Tábiyat material hám energiyanıń uzınnan uzaq dáregi, universal telekke aylanıp qaldı. hátte, tábiyat sırların oǵada tereń ańǵarıw da oǵan jaqınlasıw degeni emes, bálki, kerisinshe qanday da uzaq biyganalıqtı, tek texnikalıq jantasıwdı ańlatadı. Insannıń óz tábiyatı sırların ańǵarıwǵa urınıwı sonshalıq keri nátiyjelerge alıp keledi. XIX ásir insanǵa «koinot sárdari», «barcha zatlardan joqarı» jarlıǵın berdi. Insan kóbirek «mexanik agregat», «fizik-kimiyoviy elementler kompleksi», «maymunga turdosh maqluq», «turli miynet quralları tayarlawshı Xomo faber» sıyaqlı sapalar menen atala baslandı. Insannıń ózi mexanizm bolǵanı sıyaqlı, dúnya da oǵan uqsas úlken mashina óndiriwshi fabrika bolıp tabıladı. Insannıń ózi-ortasha miynet ónimliligi ólshemindegi mádeniyat dóretiwshii. Maqsetke muwapıqlıq, qollanbadachilik, normalıq insandı pútkilley ómirin belgilep, onı ortasha, teńdey etip teńlestiredi: maqsetler teńdeylesedi, umumhayotiy ulgi, turmıs tárizi nızamlılasdı, barlıqtıń huqıqı teńlesdi, kóp sanlı orta klass qáliplesti, úlken tabıslar ila azatlıqqa eristi, munasábet, talǵam, ádetler ulgilesdi. Ǵalabalıq mádeniyat, sezimiz, shaxssız mádeniyatlar dáwiri keldi.

XIX- asirde texnika taraqqqiyoti ǵayrıqonuniy túrde mádeniyat pútkil rawajlanıwın birdey qálipte ólshewi jámiyet pikirinde ekonomikalıq faktorlardıń áhmiyeti oshuviga alıp keldi. Bul bolsa álemdi texnikalıq ózlestiriw páti sezilerli ósiwine sebep boldı. Aqıbette rawajlanıwdıń pútkilley hám shubhasız ósiwi processinde sivilizasiya pútkilley qaytıs bolıwı múmkin (Y. Xeyzinga). Bul máseleler XX asirde ayqın kózge taslandı.
XX asirde texnika súwreti hádden tıs o'sdi. Keyingi júz jılda er júzinde sanaat óndirisi 50 retten asdı, bul ósiwdiń 4 G'5 bólegi 1950 jıldan keyingi dáwir tuwrı keldi. Haqılı túrde XX ásir insaniyat tariyxına ilimiy-texnika revolyuciyası asri bolıp kirdi. Insanlardıń házirgi waqıttaǵı tásir kúshin tábiyattıń eń beshafqat kúshleri menen teń qoyıw múmkin. Sol sebepli de atap aytqanda XX asirde texnika mashqalası jáne onıń mádeniyat daǵı ornına ilimpazlar óz itibarların bólek qaratdılar.
Texnika sóziniń ózi uqıp, kórkem ónerdi anglatib, óndiriske baylanıslı yamasa baylanıslı bolmaǵan iskerlikti ámelge asırıw ushın kisiler jaratqan qurallar jıyındısı onı belgileydi yamasa ańlatadı. Insanlar jámiyeti payda bolıwı menen ámelde texnika payda boldı, daslep kisiniń miynet iskerliginde járdem beretuǵın miynet quralı retinde, keyin, hár túrlı maqsetlerde isletiletuǵın texnikanıń basqa túrleri payda boldı. Texnikanıń qásiyetleri sonda :
1. Texnika jasalma túrde, kisiler tárepinen tábiyattı ózgertiwi nátiyjesinde jaratılıp, aqıbette, aldınan yaralgan ideal ulgiler materiallıqta sáwlelengenlenedi;
2. Texnikanıń ǵalabalıq ózgesheligi- ol áwele, adamlardıń ámeliy mútajlikleri menen baylanıslı bolıp, sol mútajliklerdi qandırıwǵa xızmet etedi;
3. Texnikanıń zárúrli parametrlerinen biri rasionallik esaplanadı, málim jámiyet sheńberinde ol yamasa bul texnika apparatın málim shekem tezirek óndiriske qaratnadı.
Texnika mádeniyat ayrıqsha hádiysesi retinde jámiyet hám tábiyat ortasındaǵı munasábetti támiyinleydi, ol social mádeniyat procesiniń ajıralmaytuǵın strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Texnika rawajlanıwı insannıń tábiyat ústinen húkimranlıq etiwinde onıń múmkinshiliklerin keńeytirdi, materiallıq jáne social ózgerislerdi anıq ámelge asıradı. Mádeniyatda texnikanıń ornı jóninde túrlishe qarawlar bar.
Texnodeterministik konsepsiya texnikanı mudamı insanǵa unamlı tásir kórsetiwin isenimli tiykarlaydı. Ilimiy rawajlanıw hám texnika jetiskenlikleri insanǵa kóplegen sırlardı ashıp, onı úlken muǵdarda materiallıq baylıq menen támiyinleydi. Ilimiy-texnika rawajlanıwı menen baylanıslı barlıq mashqala hám qarama-qarsılıqlar, yaǵnıy texnikalıq qurallardıń biosferanı apatqa jaqınlastırıwshı tásiri xabar baylanıs dáwiri dep atalıwshı insaniyat rawajlanıwınıń keyingi basqıshında unamlı jónge salıw etiliwin aytıp otediler. Texnikanı optimistik bahalawda texnokratik teoriya úlken áhmiyetke iye. Texnokratiya- jámiyettegi sonday kúshki, ol jámiettiiń texnikalıq-texnologiya rawajlanıwı perspektivası jónindegi ilimiy boljawında abıraylı ilimiy juwmaqlarǵa tayanadi.
Evropada XvIII-ásir aqırlarıdanoq texnikanıń ólimli tásiri haqqında xabarlar tarqala basladı. Túrli filosofiya mektebiniń wákilleri texnika sivilizasiyasi, onıń qattı, «temir páti», beshafqat hám ádepsizligin aytıp, turmıs, tábiyat, insanǵa xurmatsizligini qattı sın pikir ete basladılar. Olar jámiyette texnikaǵa sıyınıw, onı ilohiylashtirish jaǵdayı júz bolıp atırǵanına, texnika zamanagóy sivilizasiyaning ofati bo'lajagiga óz itibarların qaratdılar. Texnikanıń qadaǵalawsız taraqqiy etiwi ekologiyalıq mashqalalardi tuwdırdı, áskeriy sanaat kompleksleriniń keń rawajlanıwına sebep bolıp, aqıbette insandı texnikanıń atqarıw bólegine aylantırıp qóyadı.
Eger teoretiklerdiń bir bólegi texnikaǵa pessimistik názer menen qaray, dástúriy jámiyetke qaytıwdı birden-bir jol dep qarawıp atırǵan bolsalar, basqaları bolsa texnikanıń agressivligi hám mawasasızlıǵın aytıp, insan bunday sharayatta tek bir ılajı bolǵan usıl menen qarsı turıwı múmkin, yaǵnıy kúshi etkeninshe texnomadaniyatning bólekleniwine járdem beriwi kerek, dep esaplaydilar.
Biraq, barlıq mashqala texnikaǵa emes, bálki insannıń ózine baylanıslı. Texnika etikalıq tárepten ǵárezsiz álem emes, onıń kompleksi ózgeshelikinde jámiettiiń qádiriyat strukturası kórinetuǵın boladı. «Texnika -insan» qarama-qarsılıqlarınıń jónge salıw etiliwi jańa tipdagi insannning qáliplesiwine baylanıslı bolıp, bul mádeniyat daǵı biosferik principlerıni esapqa alıwshı, tábiyat hám insan munasábetlerin sáykeslastırıwǵa háreket etiwshi mádeniyat bas mashqalalardi aqılǵa say sheshiwdi támiyinleytuǵın sapaǵa iye bolǵan jańa insan bolıp tabıladı.
Biosferik principtiń tiykarlawshileri v. I. vernadskiy, K. E. Sialkovskiy, A. L. Chijevskiy bolıp, bul teoriya D.j. Forrestr, D. Medouz, M. v. Mesarovich, E. Pestele, A. Pechchen sıyaqlı Rim klubı ilimpazlarınıń dóretpelerinde jetilistirildi. Biosferik princip Erning evolyusiyasini ulıwma geologik, biogenik, social hám materiallıq process retinde qaraydı, planetaning koevolyusiya tiykarında tábiy hám jasalma sheriklikte rawajlanıwı zárúr ekenligin kórsetedi. Onıń ushın kópshilik sanasında «Turmısqa etikaning moyınlawi» ni sıńırıw kerek (A. Shveyser), buǵan O. Leopold tárepinen islep shıǵılǵan «aksiologik úshlıq» túsinigi tiykar bolıwı múmkin; yaǵnıy, insannıń artof-ortalıq menen óz-ara munasábetin tómendegi qádiriyat kriteryaları belgilewi kerek: pútinlik, turaqlılıq hám gózzal álem.
Insaniyat bul qádiriyatlarǵa ámel etip, sapalı jańa ekonomikalıq tip-«Turmıs ekonomikasıni» jaratılıwma ılayıq boladı. «Turmıs ekonomikası» ilimiy-texnika rawajlanıwı jetiskenliklerin biykar etpegen halda na óndiriste eń joqarı muǵdarlıq mápti, na qandayda bir kerekli orında zárúr muǵdardaǵı hám zárúr sapa daǵı baylıqtı gózlep jumıs tutadı. L. Mamford jazıwısha : «Bunday ekonomika hár qanday tiri jan, hár qanday jámáát ushın zárúr bolǵan túrme-túr baylıq hám keshinmaga ıyelewdi talap etedi, sebebi tuwılǵannan tap o'lgungacha onıń individual turmısı sonday o'tsin». Mádeniyat daǵı biosferik konsepsiya tárepdarları insaniyat tariyxında ózleriniń mádeniyat klassifikaciyaın tuzib, ol jaǵdayda atap ótiwlerinshe insaniyattıń dáslepki basqıshlarında mádeniyat túrli hil biogelik kórinisleri ámeldegi bolǵan, keyinirek jasalma túrde «tabiat ústinen hukumronlik qılıw» uranına tayanǵan halda texnogenik mádeniyat jaratıldı zamanagóy adamlar erdagi ekologiyalıq nızamlarǵa tıykarlanıp turmısı talap etiwshi noogenik mádeniyatqa ótedi. Ekologiyalıq mádeniyat házirgi zaman sivilizasiyasining áhmiyetke iyelik etiw belgilerinen birine aylanıp barıp atır 1980 jıllardan baslap dáwirmiz ilimi barǵan sayın ekologiyalashmoqada. Dáslepki payıtlarda ekologiya haywanot hám ósimlik dúnyasınıń átirap ortalıq menen baylanıslılıq baylanısların izertlew etken bolsa, sońǵılaw bir pútkil tárzde Erning ekotizmi, biosenezi, biosferanı úyrene basladı. 1970 jıllardan ekologiya jámiyet turmısındaǵı processlerdi úyreniwge kirdiler. Insaniyat jámiyeti menen onı qorshap turǵan tábiy ıqlımlıq, sosial-materiallıq ortalıqtıń baylanıslılıǵı máselelerin uyreniwshi sosial ekologiya qáliplesti. Ekologiyanıń tábiy hám sosial ortalıǵı insan onıń genofondi, adamdı búgingi olamga iykemlesiw procesi qásiyetlerin izertlew etiwshi ǵárezsiz tarmaǵı «inson ekologiyasi» payda boldı.
Tábiy hám sosial, tábiy hám jasalma processlerdiń óz-ara tásir baylanıslılıǵın optimallashuvini ekologiyalıq mádeniyattı baslanıwı» dep esaplaw múmkin. Bul insaniyat tárepinen tábiy hám jasalma eki sistemanıń teń haqılıgini tán alıwı bolıp esaplanadı. Ásirese bul awıl ho'jalik tarawı ushın oǵada áhmiyetke iye boladı. Házirgi zaman awıl ho'jaligi ushın jemisdorlik hám tavar islep shıǵarıw kólemi tiykarǵı strategiyalıq maqset emes, gáp ekologiya nizamlıqlarına muwapıq tábiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw, átirap ortalıqtı asırawdan ibarat. Sanaat islep shıǵarıw ushın ekologiyalıq nızamlar tábiyat resurslarına puxtalıq tiykarında jaqınlaw múmkinshiligin beretuǵın texnika hám texnologiyanı jaratıwdanǵana ibarat bolmay usı waqıtta, insannıń bar ekenligi hám jasaw ortalıǵı -biosferanı asıraw, qayta qayta tiklewden ibarat esaplanadi.
XX ásir ortalarından pán hám texnika rawajlanıwı kúshli xabarlar jıynawın payda etdi. Ǵalaba xabar quralları (OAv)- baspasóz, kino, radio, televidenie, kompyuter baylanısı zamanagóy sosmadaniyat processinde salmaqlı orındı iyelep basladı. OAv yamasa bunıń basqasha mass media dep atalǵan túri xabar uzatıw daǵı kanallardıń kópligi, tezligi hám uzaq islewi menen úlken kólem degi xabarlarǵa ıyelep atır. 1940 -50 jıllarda G. M. Makmoen dóretpelerinde ǵalabalıq kommunikasiya birinshi ret mádeniyat jańa tipi, hám adamlardıń social munasábetindegi ulıwma jańa tip retinde tariyplandi.
Onıń pikrine qaraǵanda bul qural insanlardıń xabar alıw daǵı báseki gúresinde qúdiretli kúshke aylanadı.
OAv elektron texnika hám joldas baylanıslardan paydalanıp, kisilerdi social hádiyseler hám materiallıq baylıqlardı bir waqıtta aqıl etiwge odaydı. G. E. Makmoen aytıp ótkeni sıyaqlı «hammabop hám kópshilik yoqtiradigan jańa dúnyalıq elektron mádeniyati» qáliplesip atır.
Haqıyqatlıqtan da zamanagóy mádeniyat holisona analizi sonı kórsetip atırki, ruwxıy mádeniyat kóbirek ǵalabalıq kásip etip barıp atır. Ǵalabalıq mádeniyat túsi tómendegishe:
1. Ol milleti, jası, jayı, social qásiyetlerge baylanıslı bolmaǵan ǵalabalıq qarıydarlarǵa iye boladı ;
2. Bul mádeniyat daǵı úlgilerdi jaratqan processtiń ózi ǵalabalıq qásiyet kásip etip, industriyanıń arnawlı kórinisin ózinde kórinetuǵın etedi, yaǵnıy ol jaǵdayda júz mińlaǵan kisiler bánt bolıp, olardıń «matbuot patshai», «Ullı shou tamashagóylari», «kino, Tv, estrada juldızlari» boladı.
Ǵalabalıq mádeniyat kisilerdi turmıstı bıyparq gúzetshi tamashagóyga aylantıradı. ózleri de ámeldegi turmıstı go'yo saǵım sıyaqlı oyda sawlelendiriw etediler.
Ortega i Gasset ǵalabalıq mádeniyat tásir sheńberin analiz etip, kópshilik ózine, shaxsqa uqsamay qalıwı, kimki basqalarǵa uqsamaytuǵına, usılar sıyaqlı pikirlamasa taxlikada qalıwın aytıp, «Kópshilik bul jol-joba -jónelissiz aǵıs menen suzayotgan adamlar. SHuning ushın olar qábilet múmkinshilikleri úlken bolıwına qaramay, hesh nárse jaratmaydı. Ǵalabalıq adam etikadan juda, sebebi onıń mánisi, sanasın minnetine boysınıwdadir», degen edi.
Ǵalabalıq mádeniyat ulıwma qarıydarlıq mútajligi menen baylanıslı. Bunıń tiykarında tutınıw talap tavar retinde qarıydargir bolıw ruwxıy mútajligi jatadı. Aqıbette házirgi zaman mádeniyatındaǵı ruwxıy qádiriyatlar tar sheńber degi mútajliklerdi qandırıw quralına aylanadı. Mádeniyat tereń mánis-mánisi, yad sheksizligi «odatli», «umumiy» qımbatlar menen, haqıyqıy dóretiwshilik aldınan málim, ámeldegi úlgi tiykarındaǵı «asarlar» jaratıw hám islep shıǵarıw (kinoseriallar, saez Tv hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpeler) menen almasinadi. SHaxs óziniń dóretiwshilik qábileti milliyatidan ayrilib, tayın «madaniy ónimler» qarıydarsına aylanıp qaladı. Soniń menen birge jaslar ushın ǵalabalıq mádeniyat abırjı aqıbetlerin Prezidentimiz bir neshe márte belgilegen edi. Atap aytqanda, «Janbaz» gazetasi muhbirining sorawlarına juwaplarında : «Dúnyada bir qarawda beozor, siyasattan holi bolıp tuyulgan sonday ideologiyalıq tásir quralları da bar, olarǵa kúnde ko'pda etarlicha itibar beravermaymiz», dep keyingi jıllarda kóplegen kórsetiw, atırǵan jangarlik filmler, jalańash dóretpeler jaslar ruwxıylıqına unamsız tásir kórsetip atırǵanlıǵın, olar insandı o'zligidan, tariyxınan, mádeniyatınan ayırıwǵa qaratılǵanlıǵın aytıp,... hár qanday kesellikti aldın alıw ushın áwele kisi organizminde oǵan qarsı immunitet payda etinadi. Biz da perzentlerimiz júreginde ana watanǵa, bay tariyxımızǵa, ata-babalarımızdıń múqaddes dinine saw munasábetti payda boldırishimiz, ta'bir kerek bolsa, ideologiyalıq immunitetti kúsheytiwimiz zárúr», dep kórsetedi.
Hár bir insan eki joldan birin tańlamog'i yamasa qarıydar tárzde aǵıs menen suzmog'i, yohud ózine, o'zligiga salıstırǵanda qatal bolıp iyrimnen chiqmog'i kerek. Insaniyat barǵan sayın texnika rawajlanıwı hám ǵalabalıq kommunikasiyanıń sosial hám ekologiyalıq tárepten qadaǵalawǵa alıw, búgingi adam ruwxıy túsin bir hillashtirish (standartlaw ) ga qarsı saldamlı tosıq qoyıw zárúriyatın ańǵarıp atır. Bul máseleni oǵada keskinligine itibardı qaratıw, orın alǵan mashqalalardıń sheshim jolların belgilewde 1990 jıllarda BMT-Bas Assambleyası járiyalaǵan Mádeniyat umumjahon on jıllıǵı zárúrli basqısh boldı. «On jıllıq» dıń tiykarǵı maqseti- ekonomika hám texnika operativ rawajlanıp atırǵan házirgi dáwirde ulıwma insanıylıq materiallıq qádiriyatlardıń birinshi dárejeli áhmiyetin qayta tiklewden ibarat bolıp, bunda tómendegi wazıypalardı sheshiw máselesi ámeliy qoyıldı : Barlıq tárepinen rawajlanıwdı mádeniyat rawajlanıw zárúrligini tán alıw, materiallıq islep shıǵarıw menen dóretiwshiliktiń baylanıslılıq jolların belgilew, materiallıq ózine haslıq hám mádeniyatlar baylanısin tán alıw, individual hám jámáát tımsalında dóretiwshilik potensial hám baslamashılıqtı qollap-quwatlaw, xalıq aralıq materiallıq sheriklikti rawajlandırıw hám basqalar. Ǵárezsizlik sebepli Ózbekstannıń tiykarǵı maqseti mádeniyatlardı jáne de rawajlandırıw hám bir-birin bayıtıwǵa jóneltirilgen BMT basshılıǵında ótkerilgen qatar xalıq aralıq programmalarda atap aytqanda, «Umumjahon materiallıq miyraslari», «Ullı jipek jolı» programmalarında tikkeley hám aktiv qatnas etdi. Búgingi kúnde Respublikada umumjahon áhmiyetine iyelik etiw mártebeindegi Samarqand, Buxara, Xiva hám Qalasısabz estelikleri ámeldegi, usılardan keyingi ushewi usı mártebege 1991 jıldan keyin eristi.
«Ullı jipek jolı»- bul tekǵana tariyx, ol búgingi kún ham bolıp tabıladı. 1993 jıldıń mayida Evropa komissiyası Bryusselda Oraylıq Aziya, Kavkaz hám de Evropa birlespesi mámleketleri wákillerin topladi. Maqset-ájdadlardan qalǵan áyyemgi jollardı qayta tiklew arqalı Oraylıq Aziya hám Kavkaz regionindegi ǵárezsiz mámleketliklerdi jáhán ekonomikasına integrasiyasini tálim etiw; Ushırasıwda Evropa-Kavkaz-Aziya transport otıw jayıni shólkemlestiriw tuwrısında deklarasiya qabıllandi. I. A. Karimov aytıp ótkenleri sıyaqlı, TRASEK (transport otıw jayı) joybarın ámelge asırıw -Ullı jipek jolin qayta qayta tiklew ayırım shaxslar iskerliginiń jemisi emes, ol zaman, jáhán rawajlanıwınıń ob'ektiv zárúriyatı bolıp tabıladı. YUNESKOning ámeliy qádemlerinen biri- «Jipek jolı - baylanıs jolı programması tiykarında Samarqandda Oraylıq Aziya sivilizasiyalari tariyxın úyreniwge qaratılǵan xalıq aralıq Oraylıq Aziya izertlewleri institutınıń dúziliwi boldı.
Ǵárezsiz mámleketimizdiń milliy mádeniyatın qayta tiklew, rawajlandırıw hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlar tiykarında bayıtıw jolındaǵı jetiskenlikleri sebepli 1997 jılı Ózbekstan YUNESKO Ijroiy Sovetiniń aǵzası etip qollandi, Prezidentimiz I. A. Karimov «Ibn Sino» medalı menen táǵdirlandi. Jurtımızda jisman hám mánisi boyınsha saw áwladtı tárbiyalaw, tálim sistemasın jetilistiriw jaslarda tariyxıy ań hám ǵárezsiz oylawdı qáliplestiriwge úlken itibar qaratılıp atır. 2000 jıl Ózbekstanda «Saw áwlad jılı» dep belgilendi. Bunı mánisi sonda, kesheip atırǵan islohatlarning mánisi insanǵa qaratılǵan hám ol insan ushın ámelge asırılıp atır. Sonlıqtan saw áwlad -millet, jurt keleshegi sonday eken. Jurtımızda birinshi ordeni de «Saw áwlad ushın» dep atalǵanı biykarǵa emes. Bul ullı keleshek jolındaǵı umidli qádem tımsalı bolıp tabıladı.

Zamanagóy mádeniyatqa texnikalıq, texnika xúkmdarlıǵı, dúnyalıq -elektron yamasa xabar mádeniyatı dep ataydı. Bunday qatnasıq házirgi mádeniyatta pán hám texnikanıń ornı áhmiyetliligin kórsetedi. Zamanagóy yamasa jańa pán áyyemgi yamasa orta ásirlerdegi pánnen túpten parıq qıladı. Eger aldınları pánler dúnyanı túp halda, oǵan qol qatılmas úyrengen bolsa, endi bolsa, pán biliw, jaratıw, oylap tabıw, joybarlar dúziw sıyaqlı processlerdi sáwlelendirip, insan aqılı pánniń túrli túsli bolıwı sonnan ibarat. Haqiyqattı ańlawǵa urınıw ornına insannıń qızıǵıwshılıq hám mútajlikleri sáykes keliwshi anıq múmkinshiliklerdi esapqa alıw háreketi joqarı boladı. Pán hám mádeniyattaǵı jańa baǵdar qáliplesiwiniń baslanıwı oyanıw dáwiri menen baylanıslı. Oyanıw Evropa mádeniyatı rawajlanıwındaǵı zárúrli dáwir bolıp, hár qashan tákirarlanatuǵın tárepten orta ásirlerge tiyisli. Biraq, bul dáwir ulıwma jańa mádeniyat basqıshın ashtı. Qalalardıń kóbeyiwi, Evropada ishki hám sırtqı sawdanıń payda bolıwı, ónermentshiliktiń rawajlanıwı Evropa mádeniyatında jańa jónelislerdiń payda bolıwına alıp keldi. Qısqa waqıt ishinde orta ásirler jámiyetinde materiallıq, texnika hám texnologiyalar ózgerip kóplegen zárúrli ilimiy jańa ashılıwlar boldı. Ullı geografiyalıq ashılıwlar diniy dúnya qarasın ózgertti, intellektual hám ekonomikalıq aymaqtı keńeytip jáhán sawdasınıń payda bolıwına sebepshi boldı. Áyyemgi dáwir miyrasın úyreniw jańa filosofiyalıq jónelislerdiń payda bolıwına sebepshi bolıp, insan hám tábiyattıń óz-ara qatnasıqlarında ulıwma ózgeshe úlgi sıpatńnda qáliplesedi. Oyanıw dáwiri gumanistleri dúnya hám insan payda bolıwındaǵı ilaxıy ideyalardı pútkilley biykar etpedi, bálki duniya turaqlı jáne anıq bir nızamlarǵa muwapıq túrde dóretiwge keliwin tastıyıqladı. Aqıl insanǵa sol sebepli berilgen, aqıl járdeminde insan bul nızamlardı túsinip óz jámiyetin dúziwlerinde paydalanıwı jerde baxıttıń qáliplesiwine kepil bolıp aqıbetinde abadanlastırıwları múmkin. Insan tábiyat nızamlarına sáykes túrde rawajlanıwshı tábiyattan sanalı bolıp esaplanıp, tekǵana materiallıq dúnya orayında turadı, ol sonıń menen birge, kórkem túsiniw hám súwretlew obyektiniń qásiyeti de bolıp tabıladı.

XVII asirde pán Evropalıqlar ómirine, jámiyet óndirisiniń barlıq sistemaların rawajlandırıw hám normasında iskerlik kórsetiwiniń tábiyiy hám zárúrli shárti bolıp arnawlı sociallıq institut sıpatında jedel pát penen kirip keldi.
Mámleket bul túrdegi iskerliktiń barlıq qıyınshılıqların óziniń moynına aldı. XVII asirde ilimiy revolyuciya matematika hám mexanikada júz berip, anıq pánniń eki baǵdarı, yaǵnıy xakisiomatikalıq hám tájiriybelilik xızmetleri birlesdi.
Zamanagóy pánda eksperiment (tájiriybe) biliwdiń usılı hám quralı sıpatında teoriyalıq pánniń áyyemgi hám orta ásirler formasında túpten parıq qıladı. Eksperimentke tayanıwshı alım antik dáwir oyshılı-filosof yamasa orta ásirlerdegi ilaxiy úyreniwshi ayrıqsha álemge ulıwma basqasha qatnastı ózine tańladı.
Ol júz berip atırǵan hádiyselerdi baqlaw hám analız etiwden tábiyattıń mútajligine sáykes tárizde ózgertiwshige aylandı hám óziniń sırların xalıqqa inám etdi. XIX asirde texnosentrikalıq dúnya qaraw keń tarqalıp, insanlar óz ómirin ilimiy tiykarda qurıwǵa urına basladı. Injenerlik iskerligi principlerı tábiyat hám jámiyet turmısına keń jayıldı. Insannıń turmıs processindegi qurılıs tarawı, tirishilik uwayımları ornın endigiden bılay oylap shıǵarıw, texnika dóretiwshiligi, mútajliklerin qandırıwshı texnika quralların jaratıw iyeledi.
Tábiyat, insan, mádeniyat sıyaqlı túsinikler analizi sezilerli dárejede ózgerdi. Tábiyat materialları hám energiyanıń uzınnan uzaq dáregi, universal tárepke aylanıp qaldı. Xátte, tábiyat sırların oǵada tereń ańlaw hám oǵan jaqınlasıw degeni emes, bálki kerisinshe qanday da uzaq biyganalıqtı, tek texnikalıq jantasıwdı ańlatadı. Insannıń óz tábiyatı sırların ańlawǵa urınıwı sonshelli keri nátiyjelerge alıp keledi. XX asirde texnikalıq súwretlew óneri xádden tıs rawajlandı. Keyingi júz jılda jer júzinde islep shıǵarıw óndirisi 50 esege astı, bul ósiwdiń 4/5 bólegi 1950-jıldan keying dáwirge tuwra keledi. Xaqlı túrde XX asirde insaniyat tariyxına ilimiy texnika revolyuciyası ásri bolıp kirdi. Insanlardıń házirgi waqıttaǵı tásir kúshin tábiyattıń eń ayawsız kúshleri menen teń qoyıw múmkin. Sol sebepli de, atap aytqanda XX asirde texnika mashqalası jáne onıń mádeniyatındaǵı ornına ilimpazlar óz itibarların bólek qarata basladı.
Texnika mádeniyatınıń ayrıqsha hádiysesi sıpatında jámiyet hám tábiyat ortasındaǵı munasábetti támiyinleydi, ol sociallıq mádeniyat procesiniń ajıralmaytuǵın quramı bolıp tabıladı. Texnika rawajlanıwı insannıń tábiyat ústinen xúkimranlıq etiwinde onıń múmkinshiliklerin keńeytti, materiallıq jáne sociallıq ózgerislerdi anıq ámelge asıradı. Mádeniyatta texnikanıń ornı jóninde túrlishe qarawlas bar.
XIX ásir insanǵa álem sárdarı, barlıq zatlardan joqarı degen ataqtı berdi. Insan kóbirek «mexanikalıq agregat», «fizikalıq hám ximiyalıq elementler kompleksi» «maymıl tárizli maqluq», «Hár túrli miynet quralların tayarlawshı Xomo sapiens» kibi atamalar menen atala baslandı. Insannıń óz mexanizmi bolǵanı sıyaqlı, dúnya hám oǵan uqsas úlken mashina óndiriwshi fabrika bolıp tabıladı. Insannıń ózi ortasha miynet ónimligi ólshemindegi mádeniyat dóretiwshisi. Maqsetke muwapıq qollanbadan paydalanıw, normalıq insannıń pútkilley ómirin belgilep, onı ortasha, teńdey etip teńlestiredi: maqsetler teńlesedi, ulıwmalıq turmıslıq ulgi, turmıs tárizi nızamlastı, barlıq insanlardıń huquqı teńlesdi, kóp sanlı klasslar teńlesti. Misli kórinbegen jetiskenlikler jolında azatlıqqa eristi, qatnasıqlar, úrip-ádetleri úlgilesti. Ǵalabalıq mádeniyat, sezimlersiz shaxsız mádeniyatlar dáwiri keldi.
Texnika sóziniń ózi uqıp, islep shıǵarıwdı ańlatıp, óndiriske baylanıslı yamasa baylanıslı bolmaǵan iskerlikti ámelge asırıw ushın insanlar jaratqan qurallar jıyındısı onı belgileydi yamasa ańlatadı. Insanlar jámiyeti payda bolıwı menen ámeldegi texnika payda boldı, dáslepki kisiniń miynet iskerliginde jıldam beretuǵın miynet patshası sıpatında keyin bolsa hár qıylı maqsetlerde isletiletuǵın texnikanıń basqa túrleri payda boldı. Texnikanıń qásiyetleri tómendegishe:
Texnika jasalma túrde insanlar tárepinen tábiyattıń ózgeriwi nátiyjesinde jaratılıp, aqıbette aldınan jaratılǵan ideal úlgileri materiallıqtan sáwlelengen boladı.
Texnikanıń ǵalabalıq ózgesheligi - ol aldın ala adamlardıń ámeliy mútajlikleri menen baylanıslı bolıp, sol mútajliklerdi qandırıwǵa xızmet etedi.
Texnikanıń zárúrli parametrlerinen biri ratsionallıq esaplanadı, belgili bir jámiyet sheńberinde ol yamasa bul texnika apparatın belgili bir jerge shekem tezirek óndiriske qaratadı.
Texnika mádeniyatınıń ayrıqsha hádiysesi sıpatında jámiyet hám tábiyat ortasındaǵı qatnasıqlardı támiyinleydi, ol sociallıq mádeniyat procesiniń ajıralmaytuǵın strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Texnika rawajlanıwı insannıń tábiyat ústinen húkimranlıq etiwinde jáne onıń imkaniyatların keńeyttirdi, materiallıq jáne sociallıq ózgerislerdi anıq ámelge asıradı.