Zamonaviy dars va unga qo‘yiladigan pedagogik, metodik talablar axmedova Maloxat Ergashevna

---

Международный научный журнал № 9 (100), часть 3 
«Научный импульс» апреля , 2023 
1365 
ZAMONAVIY DARS VA UNGA QO‘YILADIGAN PEDAGOGIK, METODIK TALABLAR 
Axmedova Maloxat Ergashevna 
TAFU “Pedagogika” kafedrasi mudiri 
pedagogika fanlari doktori 
TAFU 2-kurs talabasi
Tursunpulatova Zaxro Zafarovna 
Annotatsiya: Zamonaviy dars muayyan talablarga javob berishi kerak. Darsning 
tuzilishi qanday bo'lishi kerak, har kuni darslarga tayyorgarlik ko'rayotganda, o'qituvchi 
ularni o'tkazish shaklini belgilaydigan talablarga tayanishi zarur. 
Kalit so‘zlar: Zamonaviy dars, metodik talablar, individual, guruhiy va umum 
shakllari, fakultativ mashgʻulotlar, seminar, oʻquv konferensiyalari, bahslar 
 
Dars mashg’ulotida—OTMda taʼlimining asosiy tashkiliy shakli. Dars mashg’ulotida
muayyan miqdordagi doimiy talabalar bilan qatʼiy tartibda uyushtiriladigan va aniq 
maqsadga yoʻnaltirilgan didaktik tadbirdir. Dars mashg’ulotida insoniyat tomonidan 
minglab yillar mobaynida orttirilgan hayotiy tajribalarni talabalarga juda qisqa vaqtda 
oʻrgatishning eng samarali usuli. Taʼlimning dars mashg’ulotida shakli. Turkistonda uzoq 
zamonlardan buyon qoʻllanilib kelgan. Dars mashg’ulotida tashkil etish va uning 
samaradorligini taʼminlashda oʻqituvchining oʻrni beqiyos boʻlgan. Hatto tarixdan ma’lumki 
Turkiston maktablarida ham 1920-1930-1940-1950 yillarda ham taʼlimning tashkiliy shakli 
jihatlariga emas, balki mohiyatiga ham eʼtibor berilgan.
Chunonchi, talabalarning tayyorligini aniqlash, ularni guruhlarga ajratishda yoshi 
individual tipologik xususiyatiga e’tibor qaratilmagan, bitta sinfda har xil yoshdagi 
oʻquvchilar ta’lim olishgan. Bu esa darsni nechogʻli oʻzlashtirganliklariga tayanilgan. 
Turkiston maktablarida taʼlimning dars shakli boʻlganligi bilan mashgʻulotlarni sinf-dars 
tizimi tarzida uyushtirish tajribasi boʻlmagan. Shuningdek, darsning davomiyligi, 
predmetlarning oʻrinlashuvi, kundalik mashg’ulotlarning miqdori singari taʼlimiy chegaralar 
har bir oʻqituvchining o‘zi tomonidan belgilangan. Madrasalarda dars belgilangan muayyan 
tartib asosida uyushtirilgan. Ayni vaqtda, madrasa darslarida talabalarning mustaqil 
oʻzlashtirishlariga katta eʼtibor qaratilgan. Dars taʼlim muassasalari uchun darsning jamoa 
va individual shakllari xos boʻlgan. 
Dars taʼlimning jamoa boʻlib amalga oshirilish tarzi sifatida ijtimoiy ahamiyat kasb 
etadi. Shuningdek, dars maktab yoshidagi bolalarni yalpi oʻqitishni osonlashtiradi, ularni 
jamoa sifatida tarbiyalashga hissa qoʻshadi, bolalarda ijtimoiy faollik va muomala 
madaniyatining shakllanishiga koʻmaklashadi. Darsda oʻquv mashgʻulotlarining individual, 
guruhiy va umum shakllari uygʻunlashadi. 

---

Международный научный журнал № 9 (100), часть 3 
«Научный импульс» апреля , 2023 
1366 
Har qanday jamiyatda OTMda dars mashg’uloti jamiyat tomonidan taʼlim oldiga 
qoʻyilgan vazifalarni bajarish uchun xizmat qiladi. Dars mashg’ulotida vazifalari taʼlim 
jarayonining qonuniyatlari va muayyan jamiyatning komil shaxs borasidagi tushunchalari 
bilan qatʼiylashadi. Yangilanayotgan pedagogik tafakkur talablariga koʻra zamonaviy dars,
dars mashg’ulotida OTMning mulkiy mansubligidan qatʼiy nazar quyidagi xususiyatlarga 
ega boʻlishi lozim: taʼlimning tarbiyaviy maqsadlarga boʻysundirilganligi, talabani komil 
shaxs sifatida shakllantirishga yoʻnaltirilganligi, ilmiyligi va izchilligi, tarbiyalanuvchining 
faolligi va mustaqilligini taʼminlashga qaratilganligi, insonparvarlik yoʻnalishiga egaligi, 
tizimliligi, bilimlarni ongli ravishda oʻzlashtirishga qaratilganligi, amaliy ahamiyatga egaligi 
va h.k. 
Zamonaviy taʼlim tajribasida bir dars mashg’uloti uchun belgilangan standart vaqt 
mavjud dars mashg’ulotidir. OTMda bu vaqt taʼlim muassasalarining, taʼlimning 
bosqichlari va talabalar imkoniyatidan kelib chiqib, 60, 70, va 80 daqiqani tashkil etadi. 
Taʼlim tizimida dars mashg’ulotida va uy vazifasi munosabatlari oʻta muhim sanaladi. 
Zamonaviy taʼlim tizimining turli bosqichlarida talabalarga uy vazifasi berilishi yoki 
berilmasligi, uning miqdori singari jihatlar oʻquv muassasalarining nizomlarida aks ettiriladi. 
Uzoq vaqt davomida har bir dars yangi mavzuning bayoni, uni talaba xotirasida 
mustahkamlash, bilimlarni amaliyotda qoʻllash kabi qismlardan iborat boʻlishi shart deb 
hisoblab kelingan. Oʻquv jarayoni mantiqan bunday qatʼiy tarkibni talab etmaydi. Dars 
mashg’ulotida tajriba orqali talaba amaliyotda maqsadlariga erishishadi. Oʻquv jarayonida 
dars mashg’ulotini tashkil etishning oldindan belgilab qoʻyilmagan va hamma uchun 
majburiy boʻlmagan har xil yoʻllarini qoʻllash maqsadga muvofiqdir. Olingan bilimlarni 
amaliyotda qoʻllash hamisha mavzuni mustahkamlashning manbai boʻlib kelgan va bu 
masalani dars mashg’uloti tarkibida alohida koʻrsatishning hojati ham yoʻq. Bir necha dars 
mashg’ulotida yangi mavzuning bayoniga bagʻishlash, ayrimlarini labaratoriya 
topshiriqlarini bajarishga ajratish ham mumkin.
Muhimi, oʻtilayotgan mavzu talabalar tomonidan oʻzlashtirilib, ularda koʻnikma paydo 
boʻlishi va bu koʻnikmalarni amaliyotda qoʻllab malakaga aylantira bilishlaridir. Dars 
mashg’uloti tarkibi masalasi darsni tasniflash, yaʼni tipologiya bilan bogʻliq. Pedagogik 
adabiyotlarda dars mashg’uloti mazmunga, didaktik maqsadga, oʻtish yoʻllariga, taʼlim 
jarayonining xususiyatlari va uning qismlariga koʻra tasnif qilingan. Odatda, dars kirish, 
yangi bilim berish, mustahkamlash, koʻnikma va malakalarni shakllantirish, bilimlarni 
amaliyotda qoʻllash, nazorat qilish va aralash kabi turlarga boʻlinadi. Taʼlim tajribasida bir 
dars jarayonida bir yoki bir necha dars turlari umumlashtirilgan holda ish olib boriladigan 
aralash dars koʻp uchraydi. Dars mashg’ulotida oʻquv jarayonining yolgʻiz shakli emas. Turli 
guruhlarda fakultativ mashgʻulotlar, seminar, oʻquv konferensiyalari, bahslar, muammoli 
darslar, amaliy ishlar, ustaxonada ishlash kabi dars mashg’ulotlari mavjud. 
Talabalarning bilish jarayonlarida ushbu o‘yinlarning ahamiyati kattadir. Mutaxassislar 
shaxsning rivojlanishi moddiy olam bilan bog'liq bo‘lib inson turmush tarzi uning ongini 

---

Международный научный журнал № 9 (100), часть 3 
«Научный импульс» апреля , 2023 
1367 
belgilaydi, deb hisoblaydilar. Insonning rivojlanishida o‘quv-biluv faoliyati muhim o‘rin 
tutadi. Talabalar bilish faoliyatining kengayishi, birinchi navbatda, ularning ilmiy hodisalar, 
fikrlar, g'oyalar, dalillar va xalqning ijtimoiy tajribasini o‘zlashtirishlari natijasida amalga 
oshadi. Pedagogika fanida rivojlanish va o‘qitishning o‘zaro aloqadorligi o‘ziga xos tarixiy 
taraqqiyot yo‘liga ega.
Dastlab, pedagoglar talabalarning rivojlanishi o‘z-o‘zidan amalga oshadi, degan fikrni 
ilgari surganlar. Ta'limning rivojlanish ta'sirini aniqlaganlaridan so‘ng, ular bu ta'sirning 
beixtiyor xarakterga ega ekanini ta’kidlaganlar. Shu bilan bir qatorda, talabalarni o‘qitish va 
aqliy rivojlantirish muammosi bo‘yicha shaxsiy nuqtai nazarlar vujudga keldi. Mazkur 
nuqtai nazarning asosiy mohiyati yaxshi tashkil etilgan o‘quv jarayoni talaba rivojlanishini 
jadallashtiradi. Ta'lim nafaqat yakunlangan turkumlarda quriladi.Ushbu yondashuv asosida 
pedagogika fanida ta'limda faoliyatli, individual, tabaqalashgan yondashuv nazariyasi 
vujudga keldi. 
Shaxsning rivojlanish jarayonida bir xillik mavjud emas. Talabalar uchun bu vaqt 
mustaghkam bilim olish, asosida intellektual rivojlanish davridir. Bu asosan o‘quv-biluv 
jarayonida amalga oshadi.
O‘quv-biluv jarayonida shaxsning boshqa jihatlari rivojlanmaydi. Biz talabalar uchun 
yetakchi bo‘lgan rivojlanish yo‘nalishini asoslashga harakat qilamiz. Intellektual 
rivojlanishda o‘z-o‘zini hurmat qilishning asosini talabalarning shaxsiy ijobiy tajribasi tashkil 
qiladi. Bu o‘quv-biluv jarayonida namoyon bo‘ladi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatmoqdaki, 
aksariyat talabalarda bunday tajriba mavjud emas. O‘z faoliyati natijasidan qoniqmaslik 
talabalar o‘z-o‘zlarini hurmat qilishlarining asosini tashkil eta olmaydi. Bu yo‘nalishda 
muhim o‘rin egallaydigan qonuniyatlardan biri talabalarda muayyan o‘quv vaziyatlarida 
bilish faoliyatining kengayishi, shaxsiy tenglik hamda o‘z-o‘zlarini hurmat qilishdan iborat. 
Bu talabalar faoliyatlari orqali namoyon bo‘lib bilish jarayonida yo‘l qo‘yilgan xatolar 
talabaning kayfiyati va rivojlanishiga muayyan ta‘sir ko‘rsatadi. Talabalarning bilish 
faoliyatini tashkil etish jarayonida o‘qituvchi o‘z oldiga bu faoliyatni qanday kengaytirish 
kerak, degan savolni qo‘yishi lozim. Mavjud ilmiy manbalarning tahlili va amalga oshirilgan 
kuzatishlar natijasida talabalardagi bilish faoliyati quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: 
- bilish qiziqishlari; 
- o‘quv maqsadlari; 
- hissiyotlar: shaxsiy bezovtalik va hissiy barqarorlik; 
- yutuqlarni qo‘lga kiritish va muloqot qilishga bo‘lgan ehtiyoj; 
- intellektual layoqatlilik va muloqotga kirishuvchanlik; 
- shaxsiy tajribalar hamda ko‘nikmalar. 
Rus fiziologiyasi va ilmiy psixologiyasining atoqli namoyondasi I.M. Sechenovning 
(1829—1905) «Bosh miya rsflekslari» degan mashxur asari 1863- yilda bosilib chiqdi. 
«Insondagi psixik va fiziologik jarayonlar—degan edi Sechenov—bu bir xil tartibdagi 
hodisalar, bir-biriga yaqin real dunyoga xos bo‘lgan hodisalardir».Sechenov psixik 

---

Международный научный журнал № 9 (100), часть 3 
«Научный импульс» апреля , 2023 
1368 
jarayonlarning asosi bosh miya reflekslaridir, degan ta’limotni ilgari surdi. Sechenov 
davomchisi I.P.Pavlov oliy nerv faoliyati fiziologiyasiga doir mashhur asarlarida psixik 
moddiy substrat faoliyatidagi asosiy qonuniyatlarni va ayrim jarayonlarning nerv-fiziologik 
mexanizmlarini ochib berdi. 
Xulosa qilib aytganda, o‘quv vaziyatini vujudga keltirish talabaning bilish faoliyatini 
rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratishini har tomonlama asoslashga harakat 
qilmoqdalar. Agar talaba bilishga intilsa, bilim olishga ehtiyoj sezsa, ularda sog‘lom mayllar 
va qiziqishlar hosil bo‘ladi va ular bilish jarayonida muvaffaqiyat qozonadilar.