Zamonaviy iqtisodiy

4. L.Erxardning iqtisodiy islohotlari 
 
 
G’arbda neoliberal yo’nalish tarafdorlari ichida Lyudvig Erxard 
(1897-1977) alohida ajralib turadi. Uning bevosita ishtirokida 1950 yilga 
kelib G’arbiy Germaniya krizis holatidan olib chiqildi va unda pul va 
iqtisodiy islohotlar amalga oshirildi. L.Erxard – iqtisodchi va yangi 
xo’jalik tartibi asos-chisi hisoblanadi. 1945 yilning oxirida Bavariya 
iqtisodiyot vazi-ri etib tayinlangan L.Erxard Germaniya iqtisodiyoti 
«jiddiy tuzilmaviy qayta qurishga muhtoj» deb ko’rsatib beradi va real 
vaziyatdan kelib chiqqan holda to’g’ri ish yuritish zarurligini uqti-rib 
o’tadi. 
 
Uning takidlashicha, bozor iqtisodiyotidan rejali iqtiso-diyotga 
o’tish asosiy muammo hisoblanmaydi, chunki «balanslashuvga moyil 
iqtisodiyotdan qaytish oson», ammo «rejali iqtisodiyotni erkin bozor 
xo’jaligiga aylantirish juda katta qiyinchiliklar bilan bog’liq», chunki 
tabiiy muvozanatdan chetga chiqqan iqtiso-diyotga birdan, o’tish 
davrisiz, erkin bozor imkoniyatlarini yaratib berish qiyin. 
 
61

---

 
Urushdan keyingi Germaniya iqtisodiyoti juda qiyin ahvolga 
tushib qolgan. Ishlab chiqarish quvvatining uchdan ikkisi ish-lamasdi. 
Narxlar muttasil oshib borgan, mamlakatda «qora bozor» hukmronlik 
qilgan. Aholining  qo’lidagi pul vositalari milliy mahsulot miqdoridan 
deyarli o’n barobar ortiq bo’lgan. 
 
Birinchi chora-tadbir 1948 yili iyunda o’tkazilgan pul islo-hoti 
bo’ldi va u bir butun Germaniya iqtisodiyotini isloh qilishda katta rol 
o’ynadi. Yangi nemis markalarini eski, muomaladan chiqarilayotganlari 
bilan almashtirish birga (yangi marka) o’n (eski marka) nisbatda amalga 
oshirildi. Ish haqi, pensiya, kvartira haqi to’lash birga bir nisbatida 
amalga oshirildi. 
 
Har bir kishi qirq markadan oldi. Almashtirishdan keyin qolgan 
pulning bir qismi maxsus schyotlarda muzlatib qo’yildi. Bank tizimi 
isloh qilindi. Qo’shimcha ko’rilgan chora-tadbirlar yangi inflyatsiya 
kelib chiqishning oldini oldi: dastlab eski valyu-tani  yangi valyutaga 
almashtirish kursi amalda bir yangi marka o’n besh eski markani tashkil 
etdi. Pirovard natijada pul massasi (naqd mablag’lar va bank depozitlari) 
14 martadan ko’proq kamaydi. 
 
Islohot  puxta tayyorlangan bo’lib, u keskin va izchillik bi-lan 
o’tkazildi. Islohotni tayyorlash va o’tkazish ikki yilga yaqin davom etdi. 
Narx-navoning oshishi taxminan olti oy ichida to’xtatildi. 1950 yil 
boshiga kelib ishlab chiqarish urushdan ol-dingi darajadan oshib ketdi. 
 Iqtisodiy 
islohotning 
muvaffaqiyatli chiqishiga sabab ni-ma? 
Uning asosiy sababi saqlanib qolingan moddiy bazaning mav-judligi, 
nisbatan arzon ishchi kuchi, aholining qondirilmagan talabining ishlab 
chiqarishga faol ta’sir ko’rsatishi bo’ldi. Moliya va pul-kredit tizimining 
barqarorlashuvi muvaffaqiyatga erishishning zarur shart-sharoiti 
hisoblandi. Keyin AQSh va G’arbdagi boshqa rivojlangan 
mamlakatlarning moliyaviy va mod-diy jihatdan qo’llab-quvvatlashi 
islohotning muvaffaqiyatli chiqishiga turtki bo’ldi. Iqtisodiy 
yordam 
Marshall rejasi bo’yi-cha amalga oshirildi, shuningdek, oziq-ovqat, 
yoqilg’i, urug’lik, o’g’it boshqa yo’llar bilan ham etkazib turildi. 
Germaniya iqtisodiyotiga Amerika transporti va Amerika armiyasining 
boshqa anjomlari keltirib berildi. Imtiyozli shartlar bilan Evropa qayta    
tiklash dasturi Fondidan kreditlar ajratildi. 
 
Hukumatning boshqaruv tizimini o’z qo’lida ushlab turishi, o’z 
vaqtida iqtisodiy kursni o’zgartira bilishi ham muhim ahamiyat kasb 
etdi. Garchi o’zining iqtisodiy liberalizmga moyilligini yashirmagan 
bo’lsa ham, L.Erxard «sof» liberal bo’lgan emas. U tanlab olingan 
 
62

---

yo’ldan og’ib ketmaslik uchun davlat dastaklaridan keng foydalandi. 
 
Davlat qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan tarmoqlarni, 
ayniqsa, toshko’mir sanoatini, metallurgiya, elektroenergetikani qo’llab-
quvvatladi. Investorlarga va tadbirkorlarga soliq im-tiyozlari yaratilib 
berildi. 
 
L.Erxard va uning hamkasblari tomonidan olib borilgan islohot, 
Germaniya iqtisodiy taraqqiyoti uchun shart-sharoit yaratib berdi. U 
iqtisodiy qo’llanmalarga kiritildi va qarorlarni rea-lizatsiya qilish, qayta 
tashkil etish vositalaridan va metodlaridan samarali foydalanish uchun 
qulay paytni topish namunasi sifa-tida qaraladi. 
Shu bilan birga, hech bir namuna real shart-sharoitlarni, maxsus 
xususiyatlarni hisobga olmagan holda universal echim yoki tayyor 
sxema vazifasini o’tashi mumkin emas.