Zamonaviy iqtisodiy

plikator”dan foydalanish zarur. 
 
3. Insonning psixologik moyilligi 
 
J.M.Keyns ochib bergan psixologik qonunga ko’ra, inson daro-
madlari oshib borishi bilan iste’mol va jamg’armani ko’paytirib borishga 
moyil. Shuning uchun iste’mol va jamg’armaning milliy daromadga 
bog’liqligi, ularning nisbati muhim ahamiyat kasb etadi. Bu nisbat 
iste’molga bo’lgan me’yorli moyillikni tavsiflab beradi. Nega 
“me’yorli”? Chunki gap qo’shimcha daromad (Y) va uning iste’molga 
 
24

---

(S) va jamg’armaga (S) taqsimlanishi to’g’risida boradi, shuningdek, 
gap qo’shimcha (me’yorli) ortib boruvchi iste’mol to’g’risida ham 
boradi. «Asosiy psixologik qonun, – deb yozadi J.M. Keyns, – shundan 
iboratki, kishilar, odat-da, daromadlari ortib borishi bilan o’z iste’molini 
ko’paytirish-ga moyildirlar, lekin bunda iste’mol daromad ortgan 
darajada oshmaydi». 
Bu hol shu narsani bildiradiki, agar daromad o’zgarsa, iste’-mol 
ham shu yo’nalishda o’zgaradi, lekin iste’mol o’zgarishi daromad 
o’zgarishi darajasidan past bo’ladi. J.M. Keyns iste’mol o’zgarishi bilan 
ushbu o’zgarishni keltirib chiqargan daromad o’zgarishi o’rtasidagi 
nisbatni iste’molga bo’lgan me’yorli moyillik deb atadi va uni quyidagi 
formula bilan ifodaladi: 
MPC =
Y
C
∆
∆
 
Iste’mol va umumiy daromad o’rtasidagi nisbatni esa, u iste’molga 
bo’lgan o’rtacha moyillik deb atadi: 
APC = 
Y
C
 
Yuqorida qayd  qilib o’tganimizdek, J.M. Keyns o’z naza-riyasida 
iste’molga bo’lgan moyillik tushunchasi bilan birga jam-g’armaga 
bo’lgan moyillik tushunchasini ham ilgari surdi. Jam-g’armaga bo’lgan 
me’yorli moyillik – bu jamg’arma miqdori o’zgari-shi bilan daromad 
o’zgarishi o’rtasidagi nisbatdir: 
MPS = 
Y
S
∆
∆
 
Jamg’armaga bo’lgan o’rtacha moyillik esa jamg’armaning umu-
miy daromadga bo’lgan nisbati bilan ifodalanadi: 
APS = 
Y
S
 
Bu erda shu narsani qayd qilib o’tish kerakki, agar umumiy 
daromad oshsa, unda kishilar ushbu oshgan daromadning bir qis-mini 
iste’molga sarflasalar, ikkinchi qismini jamg’aradilar. Shuning uchun 
jamg’arma va iste’mol o’zgarishlari yig’indisi daromad o’zgarishiga 
teng, ya’ni 
Y
S
C
∆
=
∆
+
∆
 
unda,   
 
1
/
/
=
∆
∆
+
∆
∆
Y
S
Y
C
Masalan, daromad 3 ming so’mga ko’paydi, bunda iste’mol 2100 
so’mga, jamg’arma esa 900 so’mga ortdi deylik. Unda MRS = 2100 : 
3000 = 0,7, MRS = 900 : 3000 = 0,3. Bu qo’shimcha har bir so’mlik 
daromadning 70 tiyini iste’molga, 30 tiyini esa jamg’armaga 
 
25

---

sarflanayotganini birdiradi. 
Daromadlarning ko’payib borishi bilan iste’molning ham, 
jamg’armaning ham umumiy miqdori ko’payib boradi, lekin 
iste’molning nisbiy hissasi kamayib boradi, jamg’armaning hissasi esa 
oshib boradi. Masalan, MRS + MRS = 0, 7 + 0,3 = 1; bir oz vaqt 
o’tgandan keyin 0,6 + 0,4 = 1 keltirib chiqarishi mumkin. J.M. Keyns 
daromadlar ko’payib borishi bilan iste’mol xarajat-lari hissasining 
nisbatan pasayib borishini inson xatti-hara-katidagi sabablarga bog’lab 
tushuntiradi. Bunday sabablar hammasi bo’lib sakkizta – xasislik, 
ehtiyotkorlik, tejab-tergab sarflash va b. Natijada, iste’molga bo’lgan 
me’yorli moyillik jamiyatda pasayib boradi. Iste’mol talabi aynan o’sha 
me’yorli moyillikka bog’liq. Ko’payib borayotgan jamg’arma 
miqdorining investitsiya tovarlariga bo’lgan talabga aylanishi 
qiyinlashadi.  
Bu aytilganlar shu narsadan dalolat beradiki, J.M. Keyns-ning 
tadqiqot metodologiyasida noiqtisodiy omillar - davlat (ishlab chiqarish 
vositalariga va yangi investitsiyalarga bo’lgan iste’mol talabni 
rag’batlantiruvchi sifatida) va odamlarning psixologiyasi (xo’jalik 
yurituvchi sub’ektlarning o’zaro munosa-batlarini oldindan belgilab 
beruvchi sifatida) ham iqtisodiy o’sishda muhim ahamiyat kasb etadi.