Zamonaviy iqtisodiy

 
7. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartiblashning chora-
tadbirlari 
 
 
J.M.Keyns ta’limotidagi asosiy yutuqlardan biri shundan iboratki, 
unda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solib turishning zarurligi 
ko’rsatib berildi. Bu erda shu narsani aytib o’tish joizki, J.M.Keynsdan 
oldingi iqtisodchilar (D.Rikardo, A.Pigu, K.Viksell) ham bu borada 
nazariya yaratganlar. Ammo J.M. Keyns nazariyasi uning 
o’tmishdoshlari va zamondoshlari nazariya-laridan shu bilan farq 
qiladiki, u ishsizlik va ortiqcha ishlab chiqarish inqirozlari tasodifiy, o’z-
o’zidan yuaga keladigan hodi-salar emas, balki bozor mexanizmi 
harakati tug’diradigan hodisa-lar ekanligini isbotlagani holda, birinchi 
marta iqtisodiyotni davlat tomonidan muntazam, uzluksiz ravishda 
tartibga solib turish zarurligini ko’rsatib beradi. J.M.Keyns bu bilan 
klassik-lar tomonidan ishlab chiqilgan va o’sha paytda hukmron bo’lib 
turgan tartiblashning mikroiqtisodiy yondashuvini rad etdi. Firmaning 
(mikroiqtisod) rivojlanishi sharoiti bir butun mil-liy iqtisodiyotning 
(makroiqtisodiy) rivojlanish sharoitini belgilab berolmasligini ko’rsatib 
berdi. 
 
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartiblashning keynscha naza-riyasi 
uch asosiy holatni o’z ichiga oladi: birinchidan, o’z-o’zidan harakatga 
keladigan bozor mexanizmiga baho beriladi; ikkinchi-dan, 
iqtisodiyotning boshboshdoqlik asosida rivojlanishi jarayo-nida 
bo’ladigan qiyinchilik va ziddiyatlarning sabablari talqin qilinadi; 
uchinchidan, kamchiliklarni bartaraf qilish maqsadida iqtisodiyotni 
tartiblash tadbirlari tizimi belgilanadi. 
 
J.M. Keyns klassiklarning iqtisodiyotning o’zini-o’zi tar-tiblash 
mexanizmini tanqid qilib, bozor iqtisodiyotida bunday mexanizm amal 
 
31

---

qilmasligini, iqtisodiyotni davlat yordamida tartiblash mumkinligini 
ko’rsatib, «davlat iste’molga bo’lgan moyillikka o’zining rahbarlik 
ta’sirini qisman tegishli soliq tizimi yo’li bilan, qisman foiz me’yorini 
belgilash yo’li bilan va ehtimol, boshqa usullar bilan o’tkazishi lozim 
bo’ladi», deb yozadi. 
 
J.M.Keyns fikriga ko’ra, iqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan 
tartiblanishining samaradorligi davlat investitsiya-lari yordamida 
vositalarni qidirishga, aholining to’la ish bilan bandligiga erishishga, 
foiz me’yorini pasaytirish va belgilashga bog’liq. Uning ta’kidlashicha, 
davlat investitsiyalari ular etish-may qolgan sharoitda qo’shimcha pul 
chiqarish bilan kafolatlanishi (byudjet kamomadidan qo’rqmagan holda) 
kerak, kamomad esa ish bilan bandlikning o’sishi va foiz me’yorining 
pasayishi bilan bartaraf etiladi. Boshqacha aytganda, J.M.Keyns 
kontseptsiyasi bo’yicha, ssuda foizi qancha past bo’lsa, investitsiyalarga 
bo’lgan qiziqish shuncha yuqori bo’ladi, bu, o’z navbatida, ish bilan 
band-likni oshiradi, ishsizlikni tugatishga olib keladi.