Zamonaviy texnika va texnologiyalar, avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish jarayonlari bu ma’lum bir tizimga solingan elektrotexnik va elektron qurilmalarning majmuasidir

Asosiy elektrik va energetik tushunchalar
Asosiy fundamental kattaliklar.Texnikaviy fanlarda fizikaviy kattaliklar asosiy va xosilaviy kattaliklarga bo’linadi. Fundamental fizik kattaliklarning o’lchovlari xalqaro birliklar sistemasi (SI) tomonidan me’yorlashtirilib qabul qilingan. Bu kattaliklarga quyidagilar kiradi:
Masofa - m(metr);
Massa - kg ( kilogramm)
Vaqt - s(sekund)
Tok kuchi - A(Amper)
Temperatura - K(Kelvin)
YOrug’lik kuchi - Kd (Kandela)
Qolgan barcha fizikaviy kattaliklar shularning xosilaviy birliklari sifatida keltirib chiqariladi. Fundamental kattaliklarning etalonlari mavjud bo’lib ular xalqaro birliklar tashkiloti ( SIG’ tomonidan nazorat qilinib turiladi.
Kattaliklarning o’nli darajalari. Xisob kitoblar bajarishda ko’pincha o’ta kichik, yoki o’ta katta sonlar bilan ishlashga to’g’ri keladi. Bunday xollarda hisobni arifmetik jihatdan sodalashtirish maqsadida sonlar o’n sonining darajalari (10ⁿ) sifatida ifodalanadi. Bunda n daraja ko’rsatkichi - manfiy yoki musbat son. Masalan: 0, 0000023 = 2,3 10^-6 yoki 146300000 = 14,63 10⁷ va xokazo. Musbat va manfiy darajalarning qabul qilingan xalqaro nomlanishlari mavjud:
10 ^-18 - a (atto);
10 ^-15 - f (femto);
10 ^-12 - r (piko); 10¹² - T (tera)
10 ^-9 - n (nano); 10 ⁹ - G ( Giga)
10^-6 - µ( mikro); 10⁶ - M ( Mego)
10 ^-3 - m (milli). 10 ³ - k (kilo).


O’zgarmas tok ta’rifi, elementlari, iste’molchilarini turlari.
Vaqt birligi davomida o’zining elektrik parametrlari xamda yo’nalishini bir xil meyorda saqlaydigan toklarga o’zgarmas elektr toki deyiladi. Xozirgi vaqtda ayniqsa elektrotransportda qo’llaniladigan o’zgarmas tok energiyasini ko’p qismi turli tipdagi to’g’rilagichlar vostasida o’zgaruvchan toklardan xosil qilinadi. O’zgarmas toklarni xosil qilish uchun o’zgarmas tok generatorlaridan xam keng foydalaniladi. Dunyo miqyosida garchan asosiy foydalaniladigan energiya tarkibini o’zgaruvchan toklar tashkil etsada, o’zgarmas toklardan transport sanoatida, engil sanoatda, boshqarish tizimlarida, radiotexnikada, xalq xo’jaligidagi barcha texnikalarini ta’mirlash qurilmalarida ishlatiladi. O’zgarmas tok zanjiri elementlari, manbalari, elektr energiya iste’molchilari va boshka elementlarni shartli belgilanishlari quyida jadvalda ko’rsatilgan. Elektr energiya manbaasi sifatida generatorlar, kimyoviy energiyani elektr energiyasiga aylantiruvchi birlamchi elementlar, akkumulyatorlar batareyasi va galvanikelementlar kiradi. O’zgarmas tok zanjirining iste’molchilari esa quyidagi turlarga bo’linadi.
aktiv iste’molchilar – ular elektr energyasini o’ziga qabul qilib uni issiqlik yoki yorug’lik energiyasiga aylantirib beradi. Xarakterlovchi kattaligi qarshiligi va o’tkazuvchanligi bo’ladi. Birligi Om larda o’lchanadi.
induktiv iste’molchilar – ular elektr energiyasini o’ziga qabul qilib uni magnit maydon energiyasiga aylantirib beradi. Xarakterlovchi kattaligi magnit singdiruvchanligi xisoblanadi. Birligi Gn larda o’lchanadi.
sig’im iste’molchilar – ular elektr energiyasini o’ziga qabul qilib uni elektr maydon energiyasiga aylantirib beradi. Xarakterlovchi kattaligi sig’imi xisoblanadi. Birligi Farada larda o’lchanadi.
Elektr tokini o’lchov birligi bo’lib o’tkazgichning ko’ndalang kesimida bir sekundda o’tgan elektr miqdori qabul qilingan. bu erda: I–tok kuchi, Q - o’tkazgichning ko’ndalang kesimi, t- vaqt birligi. Zanjirdan o’tayotgan tokning yo’nalishi va miqdori vaqt birligi ichida o’zgarmasa u o’zgarmas tok deyiladi. Ular asosan o’zgarmas tok generatorlari orqali yoki o’zgaruvchan toklarni maxsus to’g’rilagichlar orqali to’g’rilab xosil qilinadi.


U – kuchlanish - Volt (V)
R – qarshilik - Om (Om)
I – tok kuchi - Amper (A)
T
ok kuchi. Zanjirining elektrik xususiyatlarini baxolovchi asosiy parametrlaridan biri tok kuchidir. Om qonuniga ko’ra elementdan o’tayotgan tok kuchi shu elemen uchlaridagi kuchlanishning element qarshiligiga nisbatiga teng

Tok kuchining o’lchov birligi Amper (qisqacha A yoziladi) bo’lib 1 Amper tok kuchi deganda o’tkazgich kesim yuzasidan 1 s da 1 Kulon miqdorda zaryad o’tishi tushuniladi

q -заряд миқдори, t - вақт

Agar elektronning zaryadi e = 1,6 • 19 ^-19 Kulonligini hisobga olsak, o’tkazgichdagi tok kuchi 1 A bo’lishi uchun undan 1 s da
N=q / e= 1 Kl / 1,6 • 19 ^-19 Kl = 6,25 • 19 ¹⁸ ta
elektron o’tib turishi kerak.
1 A tok kuchi amalda juda katta tok hisoblanadi, masalan 20 mA tokni inson tanasi sezadi, 50 mA tok xavfli hisoblanadi. Oddiy 100 Vt quvvatli lampa 220 V kuchlanishda ishlab turganda lampa tolalar orqali 0,45 A tok oqib turadi.