Zbek isto n respu blikasi fanlar akad em iyasi
Morfologiyaning o'rganish ob'ekti
Download 2.03 Mb. Pdf ko'rish
|
Tilni sistema sifatida o\'rganish. Nurmonov A, Usmonova H, Boboxonova D.
Morfologiyaning o'rganish ob'ekti
Morfologiyaning o'rganish ob'ekti masalasida N. S. Trubetskoydan keyin xilma-xil fikrlar yuritildi. N. S. Trubetskoy tavsiya qilgan uch bo'limning faqat oxirgisi - an'anaviy almashinuvlargina morfologiyaning o'rganish ob'ekti bo'lishi mumkinligini ko'rsatadi. "Russkaya grammatika" (1980)da ham xuddi shunday pozitsiya ko'zga tashlanadi. SB.Bedshteyn aw alo fonetik o'zgarishlar (foneticheskie izmeneniya) va fonetik almashinuvlar (foneticheskie cheredovaniya)ga ajratgani holda birinchisi (vada-vodno'y) so'zlarida bir morfema ikki xil ifodalangan: vad-vod, faqat fonetik pozitsiya bilan bog'liq bo'lib, fonetik harakter kasb etadi. Ikkinchisida esa (gnat’-gonyat’, nesti-nosit’, lezt’- lazit’) o'zak morfemalar variantlari o'zaro boshqacha munosabatdadir. Bu o'rinda variantlar fonetik pozitsiya bilan emas, balki grammatik (leksik, gramatik), so'z yasalishi, leksik va boshqa shart-sharoitlar bilan izohlanadi. O 'z navbatida almashinuvlami ham turlarga bo'lish lozimligini ta'kidlaydi. Uning fikricha, fonemalar ham, morfemalar variantlari (allomorflar) ham almashinishi mumkin. Almashinuvda ma'lum grammatik pozitsiyada morfema ustiga qo'yiladigan urg'u, intonatsiya va boshqalar ham belgilovchi faktor bo'lishi mumkin. YUqorida ko'rsatilgan almashinuvlardan faqat birinchisi morfonologik almashinuv bo'lib, u morfolgiyaning o'rganish ob'ekti bo'lishi kerakligini ko'rsatadi. Ikkinchi tipdagi almashinuvda allomorflar almashinuvi yuzaga chiqishi va uning so'z yasalishi bo'limiga oidligi, uchinchisi esa super-segment almashinuv ekanligi aytiladi. O.S.Axmanova morfologiyaning o’rganish ob'ektini ancha kengaytiradi. U morfologiyani turli fonemalaming morfonologik 72 ilementlarini hosil qilish uchun qo'llanish printsipini o'rgaiuvchi fan lifatida talqin qiladi. V.A.Red’kin morfonologiya doirasini yanada kengaytirdi. Uning fikricha, morfonologiya bu so'z strukturasi va fonema, prosodema terminlari bilan nomlanadigan, uni tashkil atuvchi komponentlar haqidagi ta'limotdir. U morfonologik fositalarga urg'u, so'z komponentlarining joylashish tartibi va qo'shilish qoidalari, ulaming variatsiya (almashinuv) qoidalari interfiktsasiya va boshqa ayrim so'zning tovush elementlarini kiritadi. E.A. Makaev va E.S. Kubryakovachar morfonologiya-bu morfemalaming fonologik strukturasi haqidagi ta'limot, deb hisoblaydilar. Morfologiyaning bevosita o'rganish ob'ekti morfonologik qatorlar bo'lishi kerakligini ta'kidlaydilar. E.S. Kubryakova yana boshqa bir asarida morfema qurilishidagi va bir morfemaning morflari sostavidagi fonologik farqlanish hamda bu farqlanishlaming funktsional maqsadda qo'llanilishi morfonologiyaning o'rganish ob'ektiga kirishini aytadi. V.G. CHurganovaning fikricha, morfonologiya morfema va so'z tarkibidagi fonemalaming tashkil topishi haqidagi ta'limotdir. U morfonologiyaning quyidagi muammolar bo'yicha baxs yuritishi lozimligini ko'rsatadi. Etakchi va ko'makchi morfemalaming shakllanishida xizmat qiladigan fonemalaming tartibi va sostavi. Morfem birliklarining so'z ichida birlashish jarayonida fonemalar tartibi va sostavining o'zgamvchi (modifikatsiyasi). Bundan modifikatsiyalaming doimiy va ulaming so'z yasalishi va so'z o'zgarishi sistemasidagi o'mi. 73 Tarkibidagi fonemalar sostavi va tarkibiga bog'liq ravishda morfologik elementlaming tanlanish qonuniyati. G'arb tilshunosligidagi morfonologiyaga bunday xilma-xpl qarashlar turkologiyada ham aks etmoqda. Xususan, "Sravnitel’no- istoricheskaya grammatika tyurkskix yazikov", "Fonetika" kitobining fonomorfologiya bo'limi E. S. Kubryakova kontsepsiyasiga asoslangan. Boshqird tili gramatikasida esa agglyutinatsiya va reduplikatsiya jarayonida yasalish asoslari o'rtasida yuz beradigan fonetik o'zgarishlar morfonologaya predmeti hisoblanadi. M.Z. Zakiev ham morfonologiyani morfemalaming fonologik strukturasini o'rganuvchi ta’limot sifatida tushunadi. SHu bilan birga, turkiy tillar morfonologiyasiga bag'ishlangan ishlarda turkiy tillar uchun harakterli bo' lgan singarmonizm hodisasi ham morfonologiyaga kiritiladi. A.A. Reformatskiy esa, birinchi bo'lib turkiy tillar morfonologiyasi haqida fikr yuritib, qozoq va qirg'iz tillaridagi singarmomzm hodisasini tadqiq qilar ekan, turkiy tillardagi unlilaming singarmistik variantlari gramatik fakt darajasiga ko'tarilmasligi, shuning uchun ham u morfonologiya doirasida emas, balki faqat fonetika doirasida o'rganilishi lozimligini ta'kidlagan edi. Lekin turkiy tillardagi morfemalar variatsiyalari ko'p hollarda bevosita singarmonizm hodisasi bilan bog'liq bo'lganliga tufayli, singarmonizm hodisasini ham morfonologiya doirasida o'rganish foydadan holi bo'lmaydi. Download 2.03 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling