Zbek isto n respu blikasi fanlar akad em iyasi

Unli fonemalar sistemasi
Tilning uch darajadagi (yuqori, o'rta va quyi) ko'tarilish va 
lablanish-lablanmaslik belgalari kuchli pozitsiyadagi unli fonemlaming 
asosiy (konstitutiv) belgilari hisoblanadi. Unlilar qatori (old qator, o'rta 
qator, va orqa qator) so'z shakl tarkibidagi pozitsiyaga bog'liq bo'lgan 
belgi bo'lganligi uchun unlilarining asosiy belgilari qatoriga kirmaydi. Unli 
fonemalaming asosiy belgilariga ko'ra tasnifmi quyidagi jadvalda ko'ring:
Unli
fonemalar
Asosiy belgilari
Tilning ko'tarilish darajasi
Lablangan belgisi bor-yo'qligi
yuqori
o'rta
quyi
lablangan
lablanmagan
i
+
+
u
+
+
u
+
+
60

---

о
+
+
e
+
+
a
+
+
Jadvaldan ko'rinib turubdiki, tilning ko'tarilish darajasiga ko'ra 
o'zbek tilining unli fonemalari oppozitsiyasi "uch pog'onali", lablanish 
belgisiga ko'ra ikki sinfli to'rtburchak sistemadir.
Keng 
о 
a
o'rtakeng 
u 
e
(o'rta tor)
tor 
u 
i
Lablanish belgisi tor unlidan keng unliga qarab kuchsizlanib 
boradi: u- kuchli lablangan, u - kuchsizroq lablangan, о - o'ta kuchsiz 
lablangan.
YUqoridagi unli fonemalar tilning ko'tarilish darajasiga ko'ra 
bo'linishida (o, a, u, e, o', i) kenglik, torlik belgilari shu mikrostruktura 
elementlari uchun birlashtiruvchi, makrostrukturalar uchun esa farqlovchi 
belgi rolini o'ynaydi. Bu unlilar bir belgiga asoslangan quyidagi teng 
huquqli oppozitsiyalami hosil qilishi mumkin: lablanish belgisining bor- 
yo'qligiga ko'ra (о-a, u-e, i-u), kompaktlik - diffuzlik belgisiga ko'ra, 
umumiy lablanish belgasiga ko'ra: o(kompakt ochiq) - u (diffuz, yopiq), a 
(kompakt, ochiq), i (diffuz, yopiq) shu bilan birga bu ikki oppozitsiya 
a'zolari o'rta ko'tarilish (yarim ochiq, yarim yopiq) unlilariga bir tomon 
dan, "kompakt-kompakt", ikkinchi tomondan, “diffuz-diffuz emaslik" 
belgisiga ko'ra oppozitsiyaga kirishadi:
о (kompakt) - u (kompakt emas) 
a (kompakt) - о (kompakt emas)

---

i (diffuz) - e (diffuz emas) 
u (diffuz) - o' (diffuz emas)
Unlilaming yuqoridagidek oppozitsiyasini A.M. SHcherbak 
shunday aks ettiradi.
a-e, e-i lablanmagan(oddiy tonnalik)
o-o', o'-u lablangan (bemoP tonnalik) 
ochiq yopiq 
yarim yopiq 
ochiq yopiq
A.A.Abduazizov o'zbek tili unlilarini ikki farqlovchi belgisiga 
ko'ra ham oppozitsiyasini ko'rsatadi. Bunga asosan unlilar quyidagicha 
oppozitsiyaga kirishadi: (i-u) yopiq lablanmagan - yarim yopiq lablangan: 
(i-о) yopiq lablanmagan - yarim yopiq lablangan 
(e-o) yarim yopiq, lablanmagan- ochiq lablangan 
(a-u) ochiq lablanmagan- yopiq lablangan.
Ko'rinib turibdiki, o'zbek tili unlilaming bir belgi asosida 
farqlanuvchi uchta oppozitsiyasi, ikki belgi asosida farqlanuvchi oltita 
(unda lablanish belgisi bilan tilning ko'tarilish darajasi belgisi olinadi) jami 
9 ta unlilar oppozitsiyasi mavjud. Agar lablanish belgisi bilan tilning 
ko'tarilish belgisi alohida olinsa, o'zbek tilida 13 ta unlilar oppozitsiyasi 
mavjud bo'ladi.