Ўзбекис тон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги

2. Психология фанида сезги назариялари 
Ташқи олам хусусиятлари тўғрисидаги ва шахснинг ўз гавдаси-
ни тута билиш юзасидан билимлар, маълумотлар, хабарлар ва таъси-
ротлар манбаи — бу сезгилар бўлиб ҳисобланади. Шунинг учун сезги-
лар инсон организмига, яъни унинг тана аъзоларига тушадиган ахбо-
ротларнииг асосий канали (йўли) саналиб, улар ташқи дунѐ ҳамда ич-
ки тана аъзолари тўғрисидаги хабарни бош мия катта ярим шарлари

---

ва бош миянинг таркибларига етказиб туради, худди шу боисдан ин-
сон ўзини қуршаб турган макро муҳитни ориентирлаш (мўлжаллаш) 
имкониятига эгадир. Агарда мазкур каналлар берк бўлиб қолган
тақдирда, сезги органлари зарур ахборотлар билан таъминламайди, 
бинобарин, онгни ҳукм суриш имконияти ўз-ўзидан йўқолади. 
Психология фанида шундай илмий далиллар мавжудки, мабодо 
инсон ахборотларнинг шахобчасидан маҳрум бўлса, у ҳолда у уйқу 
ҳолатига шўнғийди. Масалан, тасодифан тери-туюш сезгилари пато-
логияга учраса, унда одам (кўпинча вақтинча, муваққат) кўриш, эши-
тиш, ҳид сезишдан маҳрум бўлиши мумкин. Мабодо ахборотлар туза-
тиш шахобчаси илк болалик ѐши даврида бузилса, кар ѐки кўр бўлиб 
қолса, у тақдирда унинг ақлий ривожланишида кескин тўхталиш (вақтинча 
орқада қолиш) юзага келади. Агарда бола махсус усул ѐки услубга 
ўргатилса табиий равишда мавжуд камчиликларнинг ўрнини тўлдириб 
бўлмайди. 
Сезгини бундай тарзда тушунтирилишига нисбатан ҳар хил му-
носабатлар психология тарихида мавжуд бўлиб уларнинг ҳеч қайсиси 
асосий манба эканлигига шубҳа билан қарашга мойилдирлар. Ҳозир 
уларнинг айримларига қисқача тўхталиб ўтамиз ва ҳақиқий моҳиятини 
очиб беришга интиламиз. 
Немис файласуфи Христиан Вольф "Рационал психология"
(1732 йил) ва "Эмпирик психология" (1734 йил) китобларида: онгнинг 
ички ҳолати, ақлий фикр юритишга қобилиятлилик табиий моддий
асос замиридан келиб чиқиб, ташқи оламдан келиб тушадиган ахбо-
ротлар шахобчасига, яъни сезги каналига, ҳеч қандай боғлиқ эмас деб 
тушунтиришга ҳаракат қилди. Сезгиларга мана бундай ѐндашиш на-
зариѐтчиси "фанга рационализм" тушунчаси билан бирга кириб кел-
ди. X. Вольф ва унинг тарафдорлари психик жараѐнлар (сезги, идрок, 
хотира ва бошқалар) мураккаб ижтимоий - тарихий тараққиѐт
маҳсули эмас, деган ғояни илгари сурдилар. Шунинг билан бирга
"Онг", "Ақл" тарихий эволюция натижаси эмас деб, инсон психикаси-
га ўзгача ѐндашиб, уни изохлаб бериш мушкул бўлган "бирламчи" 
хусусият эканлигини тушунтиришга интилдилар. 
Мазкур назарияга асосланган психологлар инсоннинг сезгилари 
Унинг ташқи олам билан боғлаб турувчи бирдан-бир шахобча эканли-
гини инкор қилишгача бориб етдилар ва воқеликни мана бундай тар-
зда изоҳлашга ҳаракат қилдилар: гўѐки сезгилар инсонни ташқи оламдан 
ажратиб турадилар, улар атроф-муҳит ўртасидаги бартараф қилиб 
бўлмайдиган девор ҳисобланадилар. Беркли, Юм, И. Мюллер, 

---

Гельмгольц сингари олимлар сезги органларининг "специфик энер-
гияси" назарнясини ишлаб чиқдилар. Бу ғоянинг асосчиси сифатида 
Иоганн Мюллер қатъий позицияда туриб, уни бутун вужуди билан ҳимоя 
қилишга интилди. Ушбу назарияга биноан, ҳар қайси сезги
аъзоси хоҳ қулоқ, хоҳ тил, хоҳ тери бўлишидан катьи назар, ташқи 
дунѐнинг таъсирини акс эттирмайди, атроф муҳитда бўлиб турган ре-
ал, яққол жараѐнлар юзасидан ахборотлар беришга қобил эмас, фақат
у ташқи таъсирдан шахсий жараѐнларнинг кўзгатувчисидан туртки
олади, холос. Мазкур назарияга кўра, ҳар бир сезги аъзолари ўзиниш 
"специфик энергияси‖га эга, ҳар қандай таъсирдан қўзғалади. Маса-
лан, кўзни босиб, унга электр токи билан таъсир қилиб кўрилса, унда 
ѐруғлик сезгиси ҳосил қилинади; қулоққа электр кўзғатувчиси билан 
таъсир ўтказилса, у ҳолда товуш сезгиси вужудга келади. Бинобарин, 
сезги аъзолари ташқи таъсирни акс эттирмайди, балки улардан, яъни 
уларнинг таъсиридан қўзғалади, холос, Инсон ҳеч қачон ташқи воқе,
яққол дунѐнинг объектив таъсирларни идрок қилмайди, балки сезги 
аъзолари фаолиятида ўзларининг шахсий субъектив ҳолатларини акс 
эттиради. 
Мазкур назарияга биноан, инсон объектив дунѐни идрок қила 
олмайди, у субъектив жараѐнларни акс эттиради, оқибат натижа "дунѐ 
элемент" (майда қисм) ларни идрок қилиш вужудга келади. Психоло-
гия тарихида "субъектив идеализм" деган йўналиш ҳам юзага келган 
бўлиб, унгача, "инсон фақат ўзи"нигина билади, холос. Ундан
ташқари, ҳеч нарса хукм суриши мумкин эмас. Бу назария ўзига хос
ғояга эга бўлиб, фан тарихида "'солипсизм" (ягона "Мен") номини ол-
ган эди.