‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni
Download 6.31 Mb. Pdf ko'rish
|
ek 517 7 tayi-3-0002
|
i 2_îO
] m i 3~J> 34.8« 31.32 Í 2 J 4X0 1630 1 1 >‘0 .1 7 .» Ш .ИCl 33.W 32,31 2,4.9 4 M з .и ю i Г-Ш Ж ’Н 2XS,(0 3.VJ0 33.02 IRJS 7.W 26,7» ! 1-W3 1 ~*LC€I 1Л.. 33.112 2!.7 j*.*,«’' 30.W3 i l 32..VJ 33.SO J J 5 20 10.30 1 l ’O.ÍKi 2»>.7i> 7.4Л 5. *0 1 2.'(> Keyingi 10 yilliklar m o b ay n id a qishloq x o ‘ja lik yerlarini s u g ' o r i s h va s a n o a t k o r x o n a l a r i n i r i v o j l a n t i r i s h u c h u n qaytarilmas suv iste’m olining o ‘sishi, shuningdek, k o ‘p yillik qurg'oqchilik Orol dengiziga daryo suvlari quyilishini asta-sekin kamayishiga olib keldi. O ‘zbekistonda XX asr boshlarida 400 ming gektar sug‘oriladigan yer b o ‘lgan b o i s a , 1988-yilga kelib 4 million 100 ming gektarga yetdi. O ‘zbekiston sobiq ittifoqning asosiy paxta xomashyosi yetkazib beradigan agrar respublikasiga aylantirildi. Paxta ekiladigan maydonlaming ko'paytirilishi bilan Orol dengizi sathining pasayib borishi o'rtasida o 'z aro bogiiqlik yuzaga keldi. M asa la n, 1957-60-yillarda dengizga 53 k m 3 suv quyilgan, bu d a v r d a p a x ta tayyorlash rejasi 3 million to n n a b o i g a n . 1 9 6 1 -70-yillarda p a x t a tayyorlash rejasi 4 million tonnaga k o ‘tarilganda, Orol dengiziga 43 k m 3 suv yetib borgan. Reja 6 million t o n n a g a yetganda Orolga suv quyilmay qolgan. | ‘ »r»0 !*HH> I ï ï 7 i > 2 M J O 2«M>I 2 4 -ras m . P a x ta ta y y o r la s h re ja sin in g o s h ib b o ris h i(A ) b ila n O ro l d e n g iz ig a q u y ila d ig a n s u v h a jm in in g k e sk in k a m a y ib b o ris h i (B) o 'r t a s i d a g i b o g iiq lik g rafig i. Orol dengizi m uam m osining kelib chiqishiga sabab b o i g a n ikkinchi omil 1959—67-yillarda qurilgan Q o ra q u m kanalidir. U ning uzunligi 950 km b o i i b , dastlabki 450 km qismida kema qatnovi y o i g a qo'yilgan. Ushbu kanal A m udaryodan sekundiga 300 m 3 suv oladi. K a n a l o ‘zaniga uchta yirik suv om borlari qurilgan. Q oraqum kanalining ishga tushirilishi bilan Orol sathi keskin pasaya borgan. M a iu m o t la r g a qaraganda, bu kanalda suvning havoga b u g i a n is h i va qumga shimilib ketishi hisobiga har yili 5 million m 3 suv y o ‘q olar ekan. Orol dengizi muammosi kelib chiqishining yana bir sababi - a yrim suv omborlari noqulay j o y l a r g a q u r i l g a n l i g i d ir . H o z i r g i k u n d a 0 ‘r t a O s i y o respublikalari hududida 50 d a n ziyod suv omborlari m avjud b o 'lib , sh u n d a n 23 tasi 0 ‘z b e k is to n h u d u d id a jo y lash g an . Chordara, Tuyamo'yin, Andijon suv om borlari noqulay joylarga qurilganligi sababli atrof-muhitga salbiy t a ’sir ko'rsatdi, ju d a k o 'p miqdordagi suvning behuda b u g ‘lanishiga va yerga singib yon atrofdagi yerlarning meliorativ holati yomonlashishiga olib keldi. Natijada 2004-yillarning boshlariga kelib, Orol dengizining sathi 53,4metrdan31 metrgacha pasaydi. Dengiz suvining hajmi 115 k m 3 gacha qisqardi. S u v n in g s h o ‘rlanish darajasi 6 -1 2 barobarga oshib, dengiz o ‘z sohillaridan 100-120 km ga chekindi va qurib qolgan maydon 45 ming k m 2 ni tashkil etdi (15-jadval). Har yili atmosferaga 75 million t o n n a tuz va chang k o ‘tarilib, chang shelflarining uzunligi 200-400 k m gacha va kengligi 3 0 - 40 km gacha yetdi. Ushbu k o 'ta r ila y o tg a n va keng masofaga tarqalayotgan qum va tuzli ch a n g la r tu proqning sho'rlanishiga asosiy sabab b o ‘lib, qishloq xo ‘jalik m ahsulotlari yetishtirishga salbiy t a ’sir ko'rsatmoqda. M intaqada iqlim o ’zgarishi kuzatilm oqda. Ilgari Orol dengizi M arkaziy Osiyo hududida ta biiy iqlim balansini t a ’m in la b turgan. 1960-yillargacha yanvar oyida h avo harorati o ‘rtacha - 60°C, iyulda esa +27°C ni tashkil etgan bo'lsa, hozirgi kunda yozda +47, +48°C ga k o ‘tarilib, q i s h d a -2 5 , -40°C gacha p a s a y i s h i k u z a ti l m o q d a . I q l i m o ‘z g a r i s h l a r i h u d u d d a kasalliklarga chalingan aholi sonining o rtib borishiga, ayniqsa, ayollar va bolalar o'rtasida kam qonlik va boshqa kasalliklarning k o ‘payishiga sabab b o ‘lmoqda. Yuqoridagi fikrlarga asoslanib, O rol dengizi muammosining kelib chiqish sabablarini q isq ach a q u y id a g ic h a bayon etish mumkin: • suv k o ‘p talab qiladigan ishlab chiqarish korxonalarining rivojlantirilishi va joylashtirilishi; • q is h lo q x o 'ja lig id a suvni e n g k o ' p t a la b q ila d ig a n e k i n l a r n i , a y n iq s a , pax ta va s h o l i e k i n m a y d o n l a r i n i n g kengaytirilishi; • hosildorligi past, sug'orish qiyin b o 'lg a n yangi ekin m a y d o n l a r i n i o c h i s h va su g 'o ris h ish lari s ifa tig a e ’t i b o r bermaslik; • sug'orish tizimlarini loyihalash, qurish va foydalanish ishlarining sifatsiz bajarilishi; • sug'orish m e ’yorlarini joyni iqlim sharoitlarini hisobga olmasdan, yuqori hosildorlikka erishish m aqsadida n o t o ‘g ‘ri belgilash; • m i n t a q a n i n g iqtisodiy rivojlantirishda a t ro f-m u h itg a salbiy t a ’sir e tis h i m u m k in b o 'l g a n j a r a y o n l a r n i n g ilmiy asoslanmaganligi; • mahalliy aholi turmush darajasini yaxshilashga qaratilgan ijtimoiy siyosatning kuchsizligidir. IX'ngiz sathi ni et r 2 5 -ra s m . O ro l d en g izin in g k o ‘p yillik s a th in in g o 'z g a r is h i va s h o 'rla n is h d a r a ja s i. Keyingi c h o r a k asr davomida ko'n dalang b o'lib turgan Orol dengizi m uam m osini hal etish uchun bir q a to r loyihalar taklif etilganligiga q a r a m a y , u larni birortasi h a m h a y o tg a jo riy etilmagan. Bu loyihalarni umumlashtirib quyidagi guruhlarga bo'iish mumkin: • Orol dengizi havzasidagi ichki suv resurslarini dengizga burish. B u n d a a s o s a n kollektor - d renaj tizimlari suvlarini dengizgacha oqib borishini t a ’minlash; • suvni b o sh q a suv havzalaridan oqizib keltirish. Dengizdan ta sh q a rid a j o y l a s h g a n Sariqamish, D e n g iz k o ‘l, S u lto n to g 1, N a h a n g k o ‘1, Arnasoy, A ydar va S u d o c h e ta s h la m a k o 'l l a r suvlarini Orolga quyish; • su g 'o rish tizimlari s a m arad o rlig in i oshirish, sug'orish texnologiyasini yaxshilash, suv r e s u rs la rin i hud u d iy q a y t a taqsimlash hisobiga tejab qolinadigan suvlarni Orolga oqizish. Keyingi y illa rd a Orol dengizi m u a m m o s i n i hal etishga qaratilgan q a to r konsepsiyalar, X a lq a ro simpoziumlar, ilmiy- amaliy konferensiyalar bo'lib o 'tdiki, u lard a taklif etilgan fikr va m ulohazalarni hayotga tadbiq etish d a insoniyat hozircha tabiatning o ‘ziga xos qonunlari oldida ojizlik qilmoqda. Orol bo'yi hududlaridagi sanitar-epidemiologik, ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik sharoitlarni tubdan yaxshilash, O rol dengizi sathini bir xil u s h la b t u ris h , s o 'n g r a uni b o s q i c h m a - b o s q i c h tik la s h 0 ‘zb e k isto n , Q o z o g 'is to n va T u r k m a n i s t o n d a v la tla r in in g dolzarb vazifalaridan bo'lib qolm oqda. Bu vazifalarni amalga oshirish k o 'p la b davlatlarning birgalikdagi harakatiga bog'liq. Download 6.31 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|