‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni
Download 6.31 Mb. Pdf ko'rish
|
ek 517 7 tayi-3-0002
|
M AP.IAM A BOTiCn
2 6 -ra s m . B iosíeraning b o 'y la m a k esim i va u n in g g id r o s f c ra v a lito sfe ra h ila n m u n o s a b a ti. Y e rn in g tosh o ‘rami s a t h in i n g ta s h q i tu z il is h i g a relyef deyiladi. Relyefning shakllanishi uning yoshini, m o rfo lo g ik tuzilishini, o'zgarishi va tarqalishi qonuniyatlarini gemorfologiya fani o ‘rganadi. Yer sathining tuzilishi, tarixiy tara q q iy o ti, unda hayotning rivojlanishi asosan yerning ichki q ism id a vujudga keladigan tektonik jarayonlarga va iqlimga bog'liqdir. Yerning muz qoplamagan quruqlik sathi 133,4 mln. k m 2 b o 'lib , uning 55,7 mln. km 2 i tropik, 24,3 mln. k m 2i subtropik, 22,5 mln. k m 2 i m o ‘tadil, 21,2 mln. km 2 i q u tb m intaqalariga t o ‘g ‘ri keladi. Q u ru qlikning 10-11% i d e h q o n c h ilik d a va 20% i y ay lo v lar o ‘rn id a ishlatiladi. D u n y o aho lisi j o n b o s h i g a 0,4 g e k t a r dehqonchilik qiladigan yer t o ‘g ‘ri keladi. Yer-tekis, nam lik va harorati yetarli bo'lgan gil tog* jinslaridan tashkil to p g a n bo'lsa, u y e r d a o ‘sim lik , h a s h a r o t l a r va m i k r o o r g a n i k q o l d i q chiqindilariga boyib, tuproq qatlamining hosil bo'lishi tezlashadi. T u proq qatlamining qalinligi taxm inan 1-3 metr b o ‘lib, u A, V, S qavatlardan iborat bo ‘ladi. Yuqorida joylashgan chirindiga boy b o ‘lgan eng unum dor qismi A - gumusli qavat hisoblanadi. Uning ostida tepadan yuvilib tushgan karbonat tuzli V - illyuvial q a v a t jo y la s h g a n b o 'l i b , 1,5-2 m e tr c h u q u r l i k k a c h a k am o'zgargan. Eng quyida S - o n a jinsli qavat yotadi. T u p ro q turlari qutblardan ekvatorga hamda tekisliklardan tog'larga q a r a b iqlim o'z garishi bilan qonuniy ravishda o ‘zgarib boradi. M o 'ta d il mintaqaningyillik yog‘ingarchiligi 500-600mm. bo 'lg an o ‘rmon cho'llarida chirindi(gumus) ga boy (10 % gacha) eng unum dor, q o ‘n g ‘ir, qora tuproqlar tarqalgan. Markaziy Osiyoning dasht va yarim dashtlarida o ‘simliklarning tabiiy sharoitda rivojlanishi uchun namlik yetishmaganligi sababli kam (1-2 %) gumusli kulrang, bo'z tuproqlar tarqalgan. Geologik zamin, relyef va iqlimning o'zgarishiga qarab, h a r yerning o'ziga xos tuproqlari, o'simlik turlari va hayvonot dunyosi rivojlanadi. Insoniyatning d ehqonchilik va qurilish fa o liya tlari bilan shug'ullanishi natijasida tabiiy landshafti o ‘zgargan hududlar m a y d o n i y i ld a n -v ilg a . o s h i b b o r m o q d a . H o z i r g i v a q t d a quruqlikning 10-1 lr/o ijia y d a b dehqonchilik qilinadigan va 2% i har xil inshootlar q u n b b a n d qilingan madaniy landshaftlarga aylantirilgan. Yevropada bu nisbat 30— 10%ni, Osiyoda 21 —2%ni, A vstraliyada 5-2%ni tashkil qilsa, O'z bekistonda 12,5— 6,5%ni tash k il qiladi. Q u ru q lik n in g 0,3%iga s h a h a rla r jo y lash g an . S h a h a r l a r m ay d o n i G e r m a n i y a h u d u d in in g 10%ini, Buyuk Britaniyaning 12%ini, 0 ‘zbekistonning 2,2 %ini egallaydi. L i t o s i e r a s a t h i d a n in s o n iy a tn in g y ashashi uch u n z a r u r b o 'i g a n q ish lo q x o ‘ja lik m a h su lo tla ri (in s h o o tla r q u rish d a foy d a la n ish d a n tashqari) va qaziima boyliklar qazib olishda foydalaniiadi. Ochiq usulda qaziladigan konlarning chuqurligi 800 m etrga. yopiq usulda qaziladigan konlarning chuqurligi esa 3--4 km. ga yetadi, B M T ning m a ’lumotiga k o ‘ra, 1972-yilda d u n y o b o ‘yicha 3231100 ming tonna ko'm ir, 2646290 ming tonna neft, 600200 ming tonna ternir rudasi, 75180 ming tonna boksit, 3660 m ing to n n a xrom rudasi, 7300 ming tonna mis, 3350 ming to n n a q o ‘r g ‘oshin rudasi, 5430 ming tonna rux rudasi, 159200 ming to n n a tuz, 118500 ming tonna fosforitlar va boshqalar qazib o l i n g a n . Y irik m e t a l l u r g i y a s a n o a t k o r x o n a l a r i a t r o f i d a l a n d s h a f tla r tn in g o 'z g a ris h i, o ‘sim liklarning q u rib d as h tg a ayîanishi yuz bergan, Y evropada birinchi m arta qalmiqlar yerida 500 m in g gektarli d a sh t p a y d o b o 'ig a n (u h ar yili 50 ming gek targ a kengayib borm oqda). Mutaxassislarning fikricha, XXI asrda quruqlikning 1/6 qismi kon, yo‘l va har xil inshootlar bilan b a n d b o 'l a d i . A holi so n in in g oshib borishi, qurilishlarning kengayishi dehqonchilikka yaroqli yerlarning kamayishiga sabab boMmoqda. M utaxassislarning fikricha, XXI asrda yerlarning unum dorligi 3,5-4% ga oshirilmasa, sayyoramizda yiliga 200 min. t o n n a don yetishmovchiligi holati yuz berishi mumkin. Minerai va energetik resurslar va ulardan oqilona foydalanish Y er osti qazilm alarining aham iyati. Yer osti qazilm alari o'sim lik va hayvonot dunyosi ham da boshqa tabiiy resurslardan o ‘z in in g q a y ta tiklanish xususiyatlariga ega emasligi bilan ajralib turadi va tugaydigan tabiiy resurslarga kiradi. Insonlar qadim z a m o n la rd a n boshlab yer ostidan kerakli qazilmalarni qazib olib f o y d a la n i b kelganlar. J a m i y a t tarixi ham asosiy ishlatilgan q azilm alar nomiga mos ravishda «tosh davri», «bronza davri», «ternir davri» deb nom olgan. Vaqt o'tishi bilan insonlar sonining oshib borishi, shunga m o n an d ravishda ular ehtiyojlarining o ‘sib borishi natijasida fan va texnika rivojlanib, foydali q az ilm alarm qidirib topish va ishlatish hajm i h a m o rtib borgan. Ycr osii qazilmalari jamiyat rivojida qishloq xo'jaligi mahsulollari ishlah chiqarishdan kcyin ikkinchi o 'r in d a turadi. Qazilina boyliklar deb yer q a ’ridan qazib olinudigan q o ra , r a n g li va n o d i r m etall m a ’d a n l a r i , t u rli xil y o n u v c h i r e s u r s l a r ( k o ‘mir, tabiiy gaz, n e f t, y o n u v c h i slanets, t o r f ) , kimyoviy xom ashyoiar(tuzlar), qurilish materiallariga aytiladi. B iror-bir ishlab chiqarish sohasi y o ‘q k i, unda yerdan q a z ib o lin a d ig a n resurslardan fo y d a la n ilm a s a . Yer b ag 'ri k im y o , metallurgiya, energetika va b o s h q a q a t o r sanoat korxonalari uchun xom ashyo manbai hisoblanadi. Y erdan qazib olingan yonilg'i resurslarga deyarli barcha texnika va transport vositalari h a r a k a tla n a d i. Qazilma b o y lik la rd a n olinadigan minerai vu kimyoviy o ‘g ‘itlardan esa qishloq xo'jaligida keng foydalaniladi. Hozirgi kunga kelib insoniyat foyd a la n ad ig an mineral va to g ‘ jinslarining umumiy soni 3500 d a n o rtib ktftdi va har yili 120 milliard to n n ad an ortiq foydali q a z ilm a la r va turli tog' jinslari ishlatilmoqda. Ycr osti qazilmalarini qazib olishda atrof-muhitning ifloslanishi. Qazilma boyliklarni qazib olish, tashish, qayta ishlash vaqtida a tro f-m u h it ifloslanadi. M in g la b u n u m d o r yerlar in dustrial dashtlarga aylanadi. Suv, havo, tu p r o q , o ‘sim!ik va hayvonot du nyosiga z a r a r yelkaziladi. T o g ‘-k o n san o a ti k o rx o n a la ri faoliyati natijasida har yili kon usti jinslari, flolatsion boyitish chiqitlari, turli xil shlaklar, k le n k c rla r hosil bo'ladi. Mineral xomashyolar ochiq (karyer) yoki yopiq (shaxta) usullarida qazib o linadi. O chiq usulda qaz ib o l i n g a n q a z ilm a la r d a n a n c h a t o 'l a r o q fo y d a la n ish i m k o n iy a ti b o ‘lsa-d a , a t r o f - m u h i t g a ko'rsatadigan salbiy ta ’siri yuqori b o ‘ladi. Bunday t a ’sir doirasi yuzlab km .gacha boradi. R espublikam izda ochiq usulda qazib olinadigan konlar k o ‘p. U la rn in g chuqurligi 50-350 m ctrg a yetadi. K on larn in g ochiq usulda q a z ib olinishi su rilm alarga sabab b o i a d i . Surilmalar kon y o n b a g 'irla rid a , karyer chuqurligi va ularning dcvor qiyaligi oshgan sari qiya yotean tog' jinslari qatlamining surilishi hisobiga sodir b o 'lad i. Bunclhy surilmalarni Q o'r g'oshinkon, Qalmaqir. Angren konlarida kuzatish mumkin. Yopiq usulda qazib olinadigan qazilmalar uchun sarf-xarajat yuqori b oiishi bilan birga qazib olish jarayonida hozirgi mavjud t e x n o lo g iy a la r n in g ta k o m i lla s h m a g a n l ig i s a b a b li foydali m a ’danlarning 25% d a n ortig'i yerostida qolib ketadi. Konlarni ochiq va yopiq u sulda qazish jarayonida chiqindilar yig‘ilgan sun’iy tepaliklar bilan birga yer sathining cho'kishi, yoriqlar hosil bo'lishi sodir b o ‘ladi. Sathningcho'kishi ko'p incha yopiq usulda qazib olish ja ra y o n id a hosil b o ‘lgan b o ‘shliqlarni ustki va yon atrofdagi tog'jinslarining o'pirilib tushishi hisobiga sodir b o ia d i. B unday c h o 'k i s h l a r A Q S H n in g K a liforniya s h ta tid a , San- Fransiskoda, S an-X a o k in vodiysida, Mexikoda, Tokio, Osako shaharlarida, shun in g d ek , Kuzbassda, Q a ra g 'a n d a d a , Volga bo'ylarida kuzatiladi. Bu hududlarda yer sathining cho'kishi h ozirga cha o ‘r t a h i s o b d a 8 -1 0 m e trd a n 20 m e trg a yetadi. C ho'kish o q ib atid a kanallar, binolar, gidrotexnik inshootlar buziladi. Q azilm alarni qazib olish chuqurligi oshgan sari suv saqlovchi q a tla m la rd a n konga oqib kiradigan suv miqdori ham o rtib boradi. K o n ichida va uning a tro f id a b u r g 'u la n g a n qu d u q lar orqali m inglab, millionlab m 3 suv k o n tashqarisiga chiqarib turiladi. N a t i j a d a kon atrofidagi 10-20 km gacha b o 'lg an m aso fa la rd a yer osti suvlari sathi pasayib, buloq va quduqlarning q urishiga sabab bo'ladi. Kon qazish ishlarida bir vaqtning o ‘zida yoki ketma-ket qisqa vaqt ichida 5 -6 t o n n a d a n 200-300 tonnagacha, b a ’zan 500-1000 tonnagacha portlo v ch i m oddalar ishlatiladi. H a r bir m 3 to g ‘ jinsini portlatish u c h u n 0,7-0,9 kg portlovchi m o d d a ishlatiladi. K a r y e r l a r d a b o 'l a d i g a n p o r t la tis h la r a tm o s f e r a n i n g k a t t a miqdorda chang va gazlar bilan ifloslanishiga olib keladi. Hozirgi v a q t d a t o g ‘ j i n s l a r i n i p o r t l a t i s h h is o b i g a a t m o s f e r a g a c h iq a r ila y o tg a n c h i q in d i la r hajmi 2 m illion m 3 ga yetadi. K a r y e r l a r d a b i r m a r o t a b a u m u m iy p o r t l a t i s h v a q t i d a atm osferaga 250 t o n n a chang va 5-6 ming m 3 zararli gazlar c h iq a d i. B u n d a h o s il b o 'l g a n chang b u l u t l a r i 3000 m e tr balandlikkacha k o ‘tarilib, shamol yo'nalishi bo 'y lab 1-1,5 km gacha tarqaladi. B ulardan tashqari, tog‘ jinslarini tashish vaqtida atmosfera tran sp o rt vositalaridan chiqadigan zararli gazlar va yoM lardan k o ‘t a r i l a d i g a n ch a n g la r bilan h a m ifloslanadi. O qibatda tu p ro q tarkibi o'z garib, hosildorlik kamayadi, suv havzalari, dov-daraxtlar, parranda-yu d a rra n d a la r zarar ko'radi. Insonlar turli kasalliklarga ch a lin is h lari m um kin. M asalan, Buyuk B rita n iy a tu p ro q la rid a rux e le m e ti m iq d o rin in g va o'simliklarda molibdenning k o ‘payishi oshqozon-ichak va rak kasalliklarining ko'payishiga sabab b o ‘layotganligi aniqlangan. Tarkibida k o ‘p miqdorda seien elementi b o i g a n ozuqani iste’mol qilish o d a m l a r sochi t o ‘k ilis h ig a , q o ‘y l a r n i n g t u y o q l a r i kasallanishiga ham sabab bo'ladi. Yonilg‘i energetik resurslari va ulard a n samarali foylanish. Hisob-kitoblarga ko'ra, hozirga kelib, d u n y o mamlakatlarining energiyaga b o ‘lgan ehtiyojlarini qondirish uchun yerdagi organik yonilg'ilar zaxirasi taxminan 150 yilga, ju m la d a n , neft 35-40 yilga, gaz 50 yilga, k o'm ir esa 425 yilga yetishi aniqlangan. K o ‘mir zaxiralari neft va gaz za x ira la rid a n ikki m arta ko'p. Olimlarning fikriga ko'ra, energiya m anbalarining asosini tashkil qiluvchi neft va gazni te jab-te rgab ish latish uchun ulardan olinadigan sintetik mahsulotlar, turli xil xomashyolarni ko'mirni q a y t a i s h l a s h h i s o b i g a a l m a s h t i r i s h l o z im . Q a z i b o lis h j a r a y o n l a r i d a t e x n o l o g i k j a r a y o n l a r n i t a l a b d a r a j a s i d a takomillashmaganligi natijasida k o 'm irn in g 45 foizi, neftning esa 60 foizi yer bag'rida qolib ketmoqda. N eft konlaridan neftni to'la qazib olish kabi muhim vazifani hal etish uchun qatlam lararo bosimni oshirish, issiq suyuqliklar va elektr zaryadlari yordamida neftning qovushqoqlik hossasini k am aytirish usullarini qo'llash lozim . E n e r g e t i k m u a m m o l a r n i h a l e t i s h n i n g m u h im y o ‘nalishlaridan biri gaz bilan birga o lin a d ig a n , am m o gaz quvurlarida tashish imkonini bermaydigan gaz kondensatlaridan foydalanishdir. Ulardan foydalanishning eng maqbul yo'li ularni dizel yonilg'isigacha qayta ishlashdir. K o n d e n sa tla rd a n olingan dizel y o n ilg'ila rining toksiklik d a r a ja s i a n c h a kam b o 'ladi. B u n d a y y o n ilg M la rg a i s h l a g a n a v t o t r a n s p o r t l a r so 'n d irg ic h la r id a n chiqadigan g a z la r t a r k i b i d a konserogen m oddalar odatdagi dizel yonilg'isidagiga nisbatan 30 foiz kam bo'ladi. Yaqin kelajakda benzin, kerosin va boshqa yonilg'ilarni k o 'm ir ta rk ib id a n olish, shuningdek. n o a n 'a n a v i y energiya m a n b a l a r i d a n va ikkilam chi e n e r g e t ik r e s u r s la r d a n keng foydalanishni y o ‘lga qo'yish rejalashtirilmoqda. Shu bilan birga m a v j u d e n e r g i y a m a n b a l a r i e n e r g i y a s i d a n t e j a b - t e r g a b foydalanish lozim. D u n y o b o ‘yicha a to m elektrostansiyalari hisobiga elektr energiyasi ishlab chiqarish 1990yilgacha 16%ga yetdi. Bir qator m am lakatlarda, shu jumladan, Fransiyada bu k o ‘rsatkich 70% ni, sobiq ittifoqda esa 12% ni tashkil qilgan. Chernobl AESsida sodir bo'lgan fojiadan so‘ng atom energetikasiga b o ‘lgan ishonch ancha so‘ndi. Bu tabiiy hoi edi, chunki radioaktiv ifloslanishdan insonlar va biosfera ju d a katta zarar k o ‘rdi. AESlarni yopish mumkin emas, a m m o xavfsizligini ta’minlash m um kin va kerak. AESlarning 0 ‘rta Osiyo hududidiga joylashtirish geologik nuqtai n a z a r d a n m a q b u l em as. C h u n k i 0 ‘r t a O siy o n in g tog*lik hududlari seysmik faol zonalarga kiradi. Y adro chiqindilari ham juda xavfli. M asalan, Chelyabinsk- 40 yadro m ark a zig a yaqin bo ‘lgan k o ‘lda k a tta m iqdorda C s137 va Sr90 t o ‘plangan. Y adro chiqindilarini saqlash uchun k o ‘p yillar d a v o m i d a M u r m a n s k y a q i n i d a g i s u v h a v z a l a r i d a n foydalanilgan. E k o l o g i k x a v f s iz b o ‘lgan e n e rg iy a m a n b a l a r i - suv elektrostansiyalaridir. Suv energetikasi uchun to g ‘ va tog‘ oldi hududlarida joylash g an o 'rta va kichik daryolardan foydalanish maqsadga muvoFiq. Chunki tekislik bo‘ylab oqadigan daryolarga qurilgan suv elektrostansiyalari tabiiy m uhitga k atta salbiy t a ’sir k o ‘rsatadi. M a s a la n , Volga daryosiga suv elektrostansiyasi uchun qurilgan t o ‘g ‘on t a ’sirida daryoning suvi yon atrofga yoyilib, suv harak ati m a ’lum muddat to 'x ta g a n , suvni o ‘zini- o ‘zi tozalash hossalari pasaygan, suv rangi va sanitar holati o ‘zgargan. Muhim yonilg‘i-energetik resurslardan yana biri gidrotermal suvlardir. U larning tabiiy issiq suvlaridan foydalanib uylarni va issiqxonalarni issiqlik bilan t a ’minlash m umkin. H a m d o ‘stlik m amlakatlari hudu d id a 50 dan ortiq shunday m anbalar mavjud. Ulardan 60 million m 3 dan ortiq termal suvlar va 400 ming tonna a t r o f i d a b u g 1 o lis h m um kin. G i d r o te r m a l s u v la r evaziga olinayotgan energiya hajmi 0,5 million tonna shartli yonilg‘iga teng. Bu yer b a g ‘ridan olinadigan issiqlik resurslarining bir qismini tashkil qiladi, xolos. Juda k a t t a issiqlik zaxirasi yer q a ’rida 4-5 km chuqurlikda joylashgan. B unday chuqurlikda tog‘ jinslarining harorati 200°C dan oshadi. M a ’lum miqdordagi suvni chuqurlikka haydab, issiq suvga aylantirish yo'li bilan g i d r o t e r m a l e l e k t r s t a n s i y a l a r i b a r p o e t i s h m u m k i n l i g i isbotlangan. Milliardlab kilovatt arzon energiyani sham ol yordamida olish mumkin. Ularning quvvati yer shari b o ‘yicha foydalanilayotgan elek tr e n e rg iy a s id a n 500 m a r t a y u q o r i e k a n li g i h is o b la b chiqilgan. Bu kabi arzon va ekologik to za energiya m anbai hisobiga butun Rossiyaning energiyaga b o i g a n talabini 20% ini t a ’minlash m um kin. Hozirgi kunda F ransiya, A Q S H , Daniya davlatlarida quvvati 2 MVt gacha, sham ol g ‘ildiragi diametri 50-60 metr b o i g a n avtomatik boshqariladigan elektrostansiyalar b a r p o etilgan. Q u v v a ti 1-3 kVt b o ‘l g a n s h a m o l energiya qurilmalaridan c h o 'p o n la r va geologlarni vaqtinchalik yashash joylarini, chorvachilik m a jm u a la rin i e le k tr energiyasi bilan t a ’minlashda, binolarni isitishda, suvlarni chuchuklashtirishda keng foydalanishni y o i g a q o ‘yish lozim. S ham ol dvigatellariga is h l a y d i g a n k i c h i k suv e l e k t r o s t a n s i y a l a r i a g r o s a n o a t majmualaridagi energiya sarfini kam aytirishga yordam bergan b o i a r edi. Quyosh energiyasidan foydalanish. y a ’ni quyosh energiyasini g e lio q u rilm a la r y o r d a m id a elek tr e n e r g i y a s ig a a y la n tiris h imkoniyatlari cheksiz. D unyoning bir q a t o r m am lakatlarida, m asalan, A Q S H n in g M o x a v i(K a lif o rn iy a ) c h o 'l i d a quyosh termodinamik elektrostansiyasi ishlab turibdi. U n ing yordami bilan yiliga 355 MVt energiya ishlab ch iqarilm oqda. Bu quvvat 0,5 million kishining energiyaga boMgan talabini qondirish uchun yetarli. D u n y o o k e a n la ri suvlari s a t h i n i n g k o ‘ta rilishi va qaytishi(to‘lqinlanishi) hisobiga elektrostansiyalar barpo etish ham energiya olishning samarali yo'llaridan hisoblanadi. Hisob- kitoblarga k o ‘ra, dunyo okeanlari hisobiga 2,7 milliard kVt energiya olish mumkin. Bu energiya d u n y o b o 'y ich a iste’mol q i l in a y o tg a n e n e r g i y a n i n g 30 % iga t e n g . T oM qin e le k tr stansiyalarining ishlash prinsipi t o iq in n in g potensial energiyasini kinetik e n e rg iy a g a a y l a n t i r i b , e l e k t r o g e n e r a t o r l a r i valini harakatlantirishga asoslangan. 1982-yilda birinchi marta Kolsk b o ‘g ‘ozi q irg 'o q larid a tajriba uchun to'lqin elektrostansiyalari qurilgan. K e y in c h alik bu kabi elektrostansiyalar A Q S H d a , K a nadada , Buyuk Britaniyada, Avstraliya, Janubiy Koreya va H indistonda qurildi. M u q o b il e n e rg iy a m a n b a l a r i n i x a lq x o 'j a lig in in g turli sohalariga keng joriy etish, yerning qayta tiklanmaydigan yonilg‘i resurslaridan foydalanishni keskin kamaytiradi. Hisob-kitoblar shuni k o 'rsa tm o q d a k i, n o a n ’anaviy energiya manbalarining roli kamida 20-30 yilda seziladi. Hozircha ular mahalliy ehtiyojlarni qondirish uchungina iqtisodiy jihatdan o'zini oqlaydi. Bu o ‘rinda b io e n e r g e tik a k a t t a qiziqish u y g 'o t a d i. M a sa la n , 1 t o n n a go'n g d a n 1 su tk a d a 15 m 3 gacha biogaz olish mumkin. 1 m 3 biogaz bir litr suyultirilgan gaz yoki 0,5 litr yuqori oktanli benzin quvvatiga teng. X itoyda biogaz ishlab chiqarish qurilmalaridan q is h lo q x o 'j a l i g i d a k eng f o y d a la n i lm o q d a . Biogaz ishlab chiqarishning b oshqa m anbai - suv havzasi qirg‘oqlarida suv o ‘tlari yetishtirish va ularni metan gazigacha qayta ishlashdir. 1000 g e k t a r m a y d o n d a g i suv o 't l a r i d a n h a r yili s h u n d a y hajmdagi m etan gazi olish mumkinki, uning issiqlik hosil qilish xususiyati 10000 t o n n a neftniki bilan teng. Benzinni tejash yo'llaridan biri, u nga etanol va metanol qo'shishdir. Buning u c h u n m a x s u s « e n e r g e t i k » m a d a n i y o ' s i m l i k l a r ( s h a k a r q a m i s h , q i z i l c h a , k u n g a b o q a r va b o s h q a la r ) benzin tarkibiga qo'shiladi. Braziliyada avtotransportlarning aksariyati shu kabi yonilg'i aralashm alariga ishlaydi. Bunday aralashmalar qo'shilgan yonilg'iga ishlagan avtotransportlar nafaqat benzinni kam s a r f q i l a d i , b a lk i a t r o f - m u h i t n i n g z a ra r li g a z la r d a n ifloslanishini kam aytiradi. 4 .3 . Download 6.31 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|