‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

Yer 
yoki 
yer resurslari 
deyilganda qu ru q lik n in g h ar qanday 
y u z a s i ( m a y d o n i ) t u s h u n i l a d i . A m m o b i r q a t o r ilm iy
adabiyotlarda, jum ladan, ekologiyada ham yer va tu p ro q bir- 
biriga yaqin m a ’nodosh a ta m a tarzida q o i l a n i la d i .
Sayyoramizning yer resurslari zaxirasi quyidagi j a d v a ld a aks 
ettirilgan turli toifadagi yerlarni o ‘z ichiga olib, u m um iy maydoni 
149 min. km2 ni tashkil etadi.
9-jadval
Sayyoramizning yer zaxiralari (fondi)
X»
Y e rlarn in g loifasi
M a y d o n i 
m in. k m 2
Q u ru q lik k a
n isb a ta n , %
1
Muzliklar bilan qoplangan yerlar
16,3
11,0
2
Tundra va baland tog'lardagi 
sahrolar
5,0
3,3
3
Tuproq va tundra o'rm onlari bilan 
qoplangan yerlar
7,0
4,7
4
Botqoqliklar. k o ‘l, daryolar va 
suv omborlari b ilan batid yerlar
7,2
4.8
5
Issiq(arid) hududlardagi sahrolar. 
qovalar va sohillardagi qum liklar
18.2
12.2
6
(Vrnionlar bilan qoplangan yerlar
40,3
27,0
7
Tabiiy o'tloqlar va butazorlar 
bilan qoplangan yerlar
28,5
19,0
8
Dchqonchilik qilinadigan yerlar
19.0
13.0
9
Aholi yashash joylari va sanoat 
binolari bilan band b o lg a n yerlar
3,0
2,0
10
Eruziya. sho‘rlanish. botqoqlanish 
va boshqa om illar tufayli vujudga 
kelgan tashlandiq yerlar
4,5
3,0
H am m asi:
149,0
100,0
f

---

Sayyoramizdagi yerlarning 3/4 qismi issiqlik yoki namlik bilan 
yetarlicha t a ’minlanmaganligi oqibatida unumdorligi past yerlar 
hisoblanadi.
Insonning k o 'p la b ishlab chiqarish faoliyatlari yer resurslari 
bilan bevosita yoki bilvosita bog'liqdir. Ayniqsa, insoniyatning 
norm al h ayot kechirishi uchun zarur boiadigan eng muhim(oziq- 
ovqat, kiyim-bosh) hayotiy m oddiy boyliklar yaratiluvchi agrar 
soh ad a yer asosiy ishlab chiqarish predmeti va vositasi vazifasini 
bajaradi. X a lq xo'jaligining qariyb barcha sohalari uchun esa 
m a koniy bazis(asos) rolini o'taydi.
D u n y o bo'yicha unum dor yerlarni kengaytirish imkoniyati 
ham j u d a k a tta emas. M a iu m o t la r g a qaraganda dehqonchilik 
uchun yaroqli yerlar m aydonining 2,5-2,7 mrd. gektargacha 
yetkazish m um kin, am mo bu j u d a katta kuch va m ablag‘ni talab 
etadi.
B M T m a i u m o tl a r i g a k o ‘ra, hozir sayyoramizning h ar bir 
kishisiga(jon boshiga) o ‘rta hisobda 0,3 gektar haydalm a yer 
t o ‘g ‘ri k e l m o q d a , m u t a x a s s i s l a r n i n g fikricha esa ho zirg i 
tara q q iy o t darajasida bir kishiga oziq-ovqat yetishtirish uchun 
o ‘rta c h a 0,4-0,5 gektar va uy-joy, kommunikatsiyalar uchun 
yana 0,1 g ek tar yer maydoni talab etiladi.
R espublikam izning agrar m a m la k a t hisoblanib, aholining 
60% dan k o ‘p r o g ‘i qishloq joylarida yashab, qishloq xo'jaligi 
bilan shug'ullanadi. Yalpi ijtimoiy mahsulotning 3/4 qismi ham 
shu sohada yaratiladi. Respublikamizning umumiy maydoni 44,7 
mln. g ek tar b o ‘lib, shundan 31 mln. gektaridan agrar sohada 
foydalaniladi. A m m o, ularning asosiy qismi(26,5 mln. gektar) 
c h o ‘l-sahro(arid) mintaqalarda joylashgan unumdorligi past, suv 
bilan k a m t a ’minlangan, intensiv dehqonchilik uchun noqulay 
y e r l a r d a n i b o r a t . Shuning u c h u n u l a r d a n ho zird a aso s a n
m ahalliy yaylov sifatida foydalaniladi, xolos. 13,7 mln. gektar 
m ay d o n esa b aland tog‘liklar, suvliklar bilan band bo'lgan va 
boshqa shu kabi dehqonchilik uchun yaroqsiz yerlar hisoblanadi.
Qishloq x o ‘jaligida foydalanilayotgan yerlarning atigi 4,5 mln. 
g e k ta r i h a y d a l m a yerlar b o ‘lib, s h u n d an 4,2 mln. gektari 
s u g 'oriladigan yerlar hisoblanadi va mana shu m aydonda yalpi 
qishloq x o ‘jalik mahsulotlarining 97%i yetishtiriladi.

---

Yuz berish tezligiga k o ‘ra geologic (m e’yorida) va antropogen 
(tezlashgan) eroziyalar fa rqlanadi. Geologik eroziya n isb a ta n
sekin k e c h a d ig a n tabiiy j a r a y o n b o ‘lib, tu p r o q o ‘z - o ‘z in i 
tiklashga ulguradi, ya’ni bu t u rd a g i eroziyaning salbiy t a ’siri 
birm uncha kam roq deyish m um k in . Antropogen yoki tezlashgan 
eroziya insonning d e h q o n c h ilik v a b o sh q a ishlab c h i q a r i s h
faoliyatlarini n o to ‘g‘ri am alga oshirish natijasida yuz beradi. Bu 
turdagi eroziya ko'pincha tezroq kechadi. Shu tufayli tu proq o ‘z- 
o'zini tiklab ulgurmaydi, o q i b a t d a degradatsiya jara y o n i avj 
olib, unum dorlik pasayib ketadi.
E roziya jarayonini keltirib chiqaruvchi omillarning tu rig a
q a r a b , suv eroziyasi va s h a m o l eroziyasi (deflyatsiya) k a b i
t u r la r g a b o 'lin ad i. Y erlarni e ro z iy a la n is h da ra ja sig a , y a ’ni 
eroziya t a ’sirida gumusli q a tla m n i qanchalik qisqarganligiga 
q a r a b , kuchsiz, o ‘rta c h a va k u c h l i e ro z iy a la n g a n x i l l a r g a
ajratiladi.
E r o z iy a va deflyatsiya j a r a y o n l a r i r o ‘y b erishiga k o ‘ra
quyidagi tabiiy va antropogen om illar sababchi bo ‘ladilar: Tabiiy 
omillar - yer yuzasi relyefining notekisligi, y a ’ni past-baland, qiy a 
va nishabliklarning mavjudligi, kuchli shamollarning tez-tez esib 
t u r i s h i , t u p r o q n i o ‘z x u s u s i y a t l a r i g a k o ' r a e r o z i y a y o k i
deflyatsiyaga moyilligi, tu p ro q yuzasida o ‘simlik q o p lam in in g
yetarli emasligi, y o g 'in-soc hin m i q d o r i va ularning y o g 'i s h
xarakteri kabilar.
Antropogen omillar - nishabli yerlarda eroziyaga qarshi yetarli 
c h o r a la r k o ‘rm asdan foydalanish, sug'orish va y o g 'in -so c h in
suvlarini talab darajasida b o sh q a r a bilmaslik, yerlarni qiyalik 
bo 'y lab haydash, ishlov berish va m e ’yoridan ortiqcha sug‘orish, 
nishabli yerlarga k o ‘p ishlov beriladigan sersuv ekinlarni ekish, 
tuproqdagi gumus va boshqa k o 'p l a b ozuqa m oddalar m iqdorini 
kam aytirib yuborish, o ‘simlik q o p la m in i m e’yoridan o rtiq c h a
yo'qotish, deflyatsiyaga moyil yerlarga n o t o ‘g‘ri ishlov berish 
va ularni ochiq qoldirish, chorva m ollarini n o to ‘g‘ri boqish, turli 
xalq xo'jalik bino va inshootlarini q urishda ekologik ta la b la r g a
q a t ’iy rioya etmaslik va boshqalar.
Suv eroziyasining gorizontal va b o ‘ylama yo'nalishda y u z
beruvchi xillari bor. Eroziya j a r a y o n i nishablik 0 ,5 -1 ,0 d a n

---

yuqori b o 'lg a n d a r o ‘y bera boshlaydi. Gorizontal yuza b o ‘ylab 
yuz beruvchi eroziya deb tuproqni nishabli y u z a la rd a n suv 
t a ’sirida nisbatan bir xil tezlikda yuvilishiga aytiladi. Bu xildagi 
e r o z iy a d a t u p r o q n i n g yuvilishi uzluksiz yuz b erib tu rishi 
oqibatida yer yuzidan k atta miqdordagi tuproq massasi suv bilan 
c h e t g a o q i b c h i q i b k e t a d i . N a t i j a d a t u p r o q s e k i n - a s t a
unumdorligini y o ‘qotadi.