‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

S h o ‘rlanish 
deb 
t u p r o q n i n g o ‘s i m l i k l a r o 's a d ig a n y u q o ri q a t l a m l a r i d a (2 
metrgacha) ekinlar va boshqa organizmlarga zararli b o i g a n oson 
eruvchan tuzlarni m e ’yoridan ortiqcha to'planishiga aytiladi. 
Tuproq sho'rlanishining asosiy tabiiy sabablari issiq, quruq iqlim, 
y o g 'i n - s o c h i n
m i q d o r i n i n g
b u g ' l a n i s h d a n
k a m l i g i, 
minerallashgan (s h o ‘r) sizot (grunt) suvlarni yeryuzasiga yaqin(< 
3m)joylashganligi vaoqibchiqibketishi qiyinligikabilardir. Ba’zi 
hollarda shamol orqali tuzlarning uchirib kelinishi va tuproq hosil 
qiluvchi jinslar tarkibini oson eruvchan tuzlarga boyligi kabilar 
ham sabab bo'lishi mumkin.
Tuproqni sho'rlantiruvchi tuzlar tarkibini k o ‘pincha natriy, 
kalsiy, magniy elementlarining sulfatli, xlorli, karbonatli tuzlari 
t a s h k il e t a d i . K o ' p c h i l i k e k in larg a n a t r i y x lo rid , n a tr i y
bikarbonat, natriy karbonat, magniy xlorid, kalsiy xlorid tuzlari 
kuchli zaharli t a ’sir ko'rsatadilar. S ho‘rlantiruvchi tuzlarning

---

tarkibi va m iqdoriga q a r a b tu p ro q s h o ‘rla n is h in in g turi va 
darajasi belgilanadi. S ho‘rlanish tufayli t u p r o q n in g bir q ator 
xususiyatlari yomonlashadi, jum ladan, ekinlarning hosildorligi 
keskin tushib ketad i. M a s a l a n , h a t to k u c h s iz s h o ‘rla n g a n
tuproqlarda m akkajo'xori hosili 40-50%, b u g ‘d o y - 5 0 - 6 0 % ga 
kamayib, sifati yomonlashadi. Tuproqning bino va inshootlarga 
z a r a r l i t a ’siri k u c h a y a d i . Ic h im li k s u v l a r i , o z i q - o v q a t
mahsulotlari va havo tarkibida tuzlar miqdori k o ‘payib, inson 
va boshqa organizm larga salbiy t a ’sir k o ‘r s a ta d i. Bularning 
ham m asi o x ir-oqibatda h u d u d n in g um um iy e k o lo g ik holati 
o g ‘irlashuviga olib keladi.
D u n y o n in g k o 'p l a b m a m l a k a t l a r i d a , a y n i q s a Osiyo va 
Afrikaning arid iqlimli m intaqalarida tuproq s h o ‘rlanishi asosiy 
agroekologik m u am m o la rd an biri hisoblanadi. Sayyoram izda 
s h o ‘rlanish tufayli yiliga 200-300 ming gektar s u g 'o r m a yerlar 
ish d an chiqib, a tr o f - m u h i t n i ifloslovchi m a n b a g a a y la n ib
qolmoqda.
Respublikamizning keskin-kontinental issiq, q u r u q iqlimi, 
tuproq yuzasidan namlik b u g ‘lanishining yuqoriligi, o ‘ziga xos 
gidrogeologik va geomorfologik sharoitlari bir q a t o r hududlarda 
sh o ‘rlanish jarayoni uchun qulay sharoit tu g ‘diradi. Masalan, 
tekslik va qisman tog'oldi m intaqalarda s h o ‘r sizot suvlari yer 
sathiga yaqin joylashgan, yer yuzasidan n a m likning bug'lanishi 
esa yillik yog'in-sochinlarga nisbatan n is b a ta n o ‘rta c h a 3-8 
m arta yuqori. Bu hoi tuproqning yuza(<2 m.) qatlam larida sekin- 
asta zararli tuzlarning m e ’yoridan ortiqcha t o ‘p la n ib qolishiga, 
y a ’ni sho‘rlanishiga olib keladi. U shbu j a r a y o n g a insonning 
n o to ‘g‘ri aralashuvi, ya’ni m e ’yoridan ortiqcha s u g ‘orish, sho‘r 
suvlardan foydalanish sizot suvlarni h u d u d d a n o q i b chiqib 
ketishini yetarlicha t a ’m inlam aslik, o q i b a t d a u n in g y an a d a 
kuchayishi kuzatiladi. B unday holatning v aqtida oldi olinmasa 
yerlarning qaytadan yoki ikkilamchi sho'rlanishi sodir b o ‘ladi. 
R espublikam izning S irdaryo, Jizzax, B uxoro, Q a s h q a d a r y o
v iloyatla rida, O r o lb o 'y i va M ark aziy F a r g ‘o n a d a bu kabi 
s h o ‘rlashgan m aydonlar k a tta hududlarni egallagan. Hozirgi 
k u n d a R e sp u b lik a m iz d a g i d e h q o n c h ilik y e r l a r i n i n g 50% i 
sho'rlangan, jum ladan, s u g ‘orm a yerlarning 1300 ming gektari 
u s h b u o fa tg a d u c h o r b o 'l g a n . S h u n d a n 18 m i n g g e k ta r i

---

n o o q il o n a foydaianish o q ib a tid a vujudga kelgan ikkilamchi 
s h o ‘rlan g a n yerlardir.
A g r a r h u d u d la rn in g ek o lo g ik holatini o g ‘irlashtiruvchi 
o m illa r d a n yana biri tu p ro q la rn in g ifloslanishidir. Ekologik 
m a ’n o d a tuproqiarning ifloslanishini t u p r o q q a a n t r o p o g e n
f a o l i y a t l a r tu fa y li tu rli y o t r a o d d a va ji n s la r n i , p a t o g e n
o rg a n iz m la r va oqava suvlarning qo'shilishi oqibatida uning 
x u s u s i y a t i a r i n i n g y o m o n l a s h u v i , s i f a t i n i n g b u z ilis h i va 
uRuradorligining pasayib ketishi kabi kompleks salbiy jarayonlar 
t u s h u n i l a d i . Bu j a r a y o n l a r n i n g ek o lo g ik j i h a t i s h u n d a k i , 
i f l o s l a n i s h o q i b a t i d a t u p r o q l a r n i n g b i o s f e r a d a g i a s o siy
funksiyalari izdan chiqadi va bunday tuproqlar o ‘zi atrof-muhitni 
ifloslovchi tnanbaga aylanib qoladilar.
Ilm-fanning turli jabhalarida tuproqlar ifloslanishi, ifloslovchi 
m o d d a la r turiga (og'ir metallar, pestitsidlar, gelmintlar bilan) 
k o ‘r a , ifloslo v ch i t a r m o q x u su siy a tig a (s a n o a td a , q ish lo q
xo'jaligida, maishiy sohada) k o 'r a , ifloslovchi birikmalarining 
xossalariga (kimyoviy, radioaktiv) ko‘ra, ifloslanishning hududiy 
k o i a m i g a k o ‘ra (global, regional, lokal) turlarga bo'linadi. 
T u p r o q l a r o d a td a sanoat, energetika, agrar, qurilish, maishiy 
va b o sh q a sohalarning turli chiqindilari ham da mineral o ‘g ‘itlar 
va pestitsidlarning qoldiqlari bilan ko 'p ro q ifloslanadilar.
S a n o a t c h i q i n d i la r i b i l a n k u ch li if l o s la n g a n « S a n o a t
dashtlari» o ‘rnida k o ‘pincha ekinlar yaxshi o'smaydi, chunki 
tu p ro q la rd a mis, oltingugurt, molibden, rux, kadmiy, titan, bor, 
fto r k a b i k o ‘p lab e le m e n tla rn in g m iq d o ri tabiiy h o ldagiga 
n is b a ta n bir necha m a rta k o ‘p bo'ladi, y a ’ni m od d alarn in g
tu p ro q d a g i tarkibiy va m iqdoriy mutanosibligi (m uvozanati) 
b u z ilg a n b o 'i a d i . T u p r o q l a r n i n g ishdan chiqishida m etall, 
plastniassa, turli kimyoviy qoldiqlar, kul, shlak, shisha, sopol 
h o l i d a g i q a t t i q n o o r g a n i k c h i q i n d i l a r h a m s ez ila rli rol 
o 'yna ydilar.
Zararli moddalarning tuproqqa havo orqali kelib tushishi ham 
asosiy ifloslovchi omillardan biri hisoblanadi. Turli manbalardan 
havoga chiqarilgan tashlama (chiqindi)lar m a ’lum paytdan keyin 
asta-sekin t u p ro q yuzasiga q a y tib tushadilar, bunda shamol 
muhim rol o'ynaydi. Havo orqali ifloslanish tabiiy va antropogen

---

omillar tufayli yuz beradi. Deflyatsiya, vulqonlar otilishi va turli 
kosmik jarayonlar bilan b o g ‘liq ifloslanishni tabiiy ifloslanish, 
in s o n n i n g turli ishlab c h i q a r i s h fa o liy a tla r i b ila n b o g ’liq 
ifloslanishni esa antropogen ifloslanish deyiladi.
Hozirgi paytda havoga antropogen yo‘l bilan yiliga o 'r ta c h a
1012 tonna tashlamalar chiqariladi, ular tarkibida Pb, Cd, Se, As. 
Ni. Hg, Cu, F kabi zaharli m o d d a la r va zararli changlar tuproqqa 
tushib, uningxususiyatlarini yomonlashuviga olib keladi. Bunday 
ifloslangan tuproqlar o ‘simlik va chorva mahsulotlarini ham da 
suvlarni ifloslovchi, oxir-oqibatda esa insonlar salomatligiga kuchli 
ziyon yetkazuvchi m anbaga aylanib qoladilar.
Tuproqni havo orqali ifloslanish y o ila rid a n yana biri kislotali 
y o m g 'irla rd ir . Kislotaliligi 5,6 d a n past b o 'l g a n ( r N < 5,6) 
y o i m g 'i r l a r g a k is lo ta li y o m g ' i r l a r d e y ila d i. A n t r o p o g e n
m an b aa lard a n chiqayotgan oltingugurt, azot, uglerod va ftor 
b irik m alari havodagi suv b u g ‘lari bilan birikib k is lo ta la rn i 
(sulfat, nitrat va boshqa) hosil qiladi, bu kislotalar eritm a holida 
yog'in-sochinlar bilan t u p r o q q a tushadi. N a tija d a t u p r o q l a r
n o r d o n la s h i b , und ag i o z u q a m o d d a l a r n i n g y u v ilib k e tish i 
osonlashadi va boshqa xusu siy atlari yom o n lash ad i. S a n o a t i
k u c h l i t a r a q q i y e t g a n Y e v r o p a va S h i m o l i y A m e r i k a
m a m la k a tla r fd a kislotali y o m g 'i r l a r d a n 5 -1 0 m in. k m 2 yer 
m aydoni doimiy zarar k o 'r m o q d a . U ndan, n afaq at tu p ro q la r, 
b alki o ‘simlik va h a y v o n o t l a r , xalq x o 'j a l ig in in g b i n o va 
inshootlari, tarixiy obidalar h a m k atta ziyon k o 'rad ila r.
2 7 -ras m , 1946-yildan 1 993-yilga q a d a r d u n y o b o 'y ic h a k im y o v iy
0
‘g ‘itla rd a n fo y d a la n is h d a g i o 'z g a r is h la r .

---

2 8 -ra s m . 
O 'zb ek isto n R esp u b lik asid a o 'g 'itla rd a n foydalanish 
d in am ik asi.
T u p r o q l a r n i en g k o ‘p if l o s l a y d i g a n s o h a a g r a r s o h a
hisoblanadi, chunki bu sohaning asosiy ishlabchiqarish vositasi 
va predmeti millionlab g e k ta r yer maydonlaridir. Bu sohada 
tu proqlarning ifloslanishi quyidagi uch jarayonda: mineral va 
o r g a n ik o ‘g ‘itlarni q o ‘llash, pestitsidllardan foydalanish va 
chorvachilikda yuz beradi.
H o z i r g i p a y t d a d u n y o n i n g k o ‘p m a m l a k a t l a r i d a
dehqonchilikdan olinayotgan hosilning 40-60% i, b a ’zi hollarda 
70 % gachasi turli kimyoviy vositalarni, ya’ni mineral o ‘g ‘itlar 
va pestitsidlarni q o ‘llash tufayli olinmoqda (27,28,29-rasmlar). 
Bu, a lb a tta , insoniyat taraq-qiyotining zarur omillaridan biri 
h is o b la n s a -d a , u lard a n n o o q i lo n a foydalanish tu p ro q , suv, 
o'sim lik va chorva m ahsulotlarining ifloslanishi bilan bog'liq 
b o 'lg a n og ‘ir ekologik m uam m ola rni keltirib chiqarmoqda.
n«M¡ toniwi