‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Yer egasi daromadi va 
boshlang‘ich bo'nak foizlarini 
to‘lash uchun 
foydalaniladigan summalar
’Yillik 
Yer egasi 
Unimsiz sinf 
bo‘пак" 
daromadi 
bo'naklari
ming
2 ming 
2 ming 
1 ming 
1 ming 
mi
1 ming
1 ming 
*1
ming
Yillik bo'naklarining 
qoplanishi________
2 ming
Yakun
5 ming
2 ming
Izoh. Strelkalar xarajatlaming yo‘nalisliini ko‘rsatadi.
7.1-chizma. F.Kenening iqtisodiy jadval (birinchi varianti).

---

Bundan bir ming kelasi yil uchun aylanma kapitali sifatida reinves- 
titsiya qilinadi.
1-j a d v a 1
Iqtisodyotdagi uch tarmoqning o‘zaro bog‘liqligi
Ishlab chiqarish
X a r i d
I 
II 
III
Ishlab chiqarishning bir 
yillik hajmi
Fermerlar
2
1
2
5
Yer egalari
2
0
0
2
Hunarmandlar
1
1
0
2
Yakuniy xarid
5
2
2
9
Bu jadvalda uch tarmoq (sektor)ning o‘zaro bog'liqligi ko'rsatib 
berilgan.
Shuni ta’kidlab o'tish kerakki, jadvalning boshqa variantida ham 
oddiy takror ishlab chiqarish qarab chiqilgan (boshlang'ich va oxirgi 
holat teng). Hayotda odatda kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ro‘y 
beradi. F.Kenening asosiy vazifasi qirol va yer egalarini jamiyat asosi 
sifatida saqlab qolish edi. Ammo u mulkdorlar sinfini birinchi o'ringa 
qo‘ya olmas edi, chunki bu olimning dehqonchilikning ustunligi 
haqidagi fiziokratik konsepsiyasiga qarshi chiqar edi. Bundan tashqari, 
u asosiy tamoyilni - sinflaming ishlab chiqarish vositalariga muno- 
sabatini inkor etadi.
Jadvalda F.Kene iqtisodiy ta’limotining asosiy tomonlari: uning 
«sof mahsulot» va «kapital», unumli va unumsiz sinflar to‘g‘risidagi 
ta’limoti aks etgan; unda muallifning kapitalistik ishlab chiqarish 
usulining himoyachisi sifatidagi sinfiy pozitsiyasi ham ko‘rinib turibdi. 
F.Kene takror ishlab chiqarish jarayonini tahlil qilishga kirishganda 
baholaming o'zgarmasligini asos qilib oladi (bunda almashuv ekvi- 
valentlik tamoyili asosida ro‘y beryapti deb faraz qilinadi). Bu jarayon 
tashqi bozordan abstraksiya qilinadi (ya’ni bu hodisa faqat ichld bozor 
sharoitida ro‘y beryapti deb qarash kerak).
Qishloq xo‘jalik yilining hosil yig‘ib olish tugallangan davri muomala 
(aylanish) momentining boshlang'ich punkti qilib olingan. Deh­
qonchilik yalpi mahsulotining qiymati 5 mlrd. livr (1799-yilgacha amal 
qilgan o'sha davrdagi Fransiya pul birligi) bo‘lib (4 mlrd. oziq-ovqat,

---

1 mlrd. xomashyo), u unumli sinf vakiUariga (fermerlaiga) tegishli, 
shundan 1 mlrd. sarflangan asosiy kapital qiymatini qoplaydi. Jami aso­
siy kapital («boshlang‘ich avans») 10 mlrd. livrga teng deb qabul qi- 
linsa, u ta’mirlashga (amortizatsiyaga) muhtoj, ya’ni har yili o'zining 
boshlang'ich qiymatiga nisbatan 10 foiz yeyiladi (eskiradi) deb hisob­
lanadi. Aylanma kapital («yillik avans») 2 mlrd. «sof mahsulot» qiymati
2 mlrd. «unumsiz sinf» o‘tgan davr mobaynida ishlab chiqilgan 2 mlrd 
livrlik mahsulotga ega.
Shunday qilib, yalpi ijtimoiy mahsulot 7 mlrd. livrga teng (5 mlrd. + 
2 mlrd.). Undan tashqari, fermerlar qo'lida naqd 2 mlrd. livr pul ham 
bor (5 mlrd. + 2 mlrd. + 2 mlrd. = 9 mlrd.), ularbu summani muomala
- ayianish boshlanguncha yer egalariga ijara haqi, ya’ni renta to'lab 
qo‘ygan edilar.
Xo‘sh, bu variantda yaratilgan mahsulotning realizatsiya va ay­
ianish jarayoni qanday amalga oshadi? «Iqtisodiy jadval»ning shart- 
lariga ko‘ra bu jarayon besh aktdan iborat bo‘lib, har biri 1 mlrd. livr­
ga teng.
1. Mulkdorlar «unumli sinf»dan 1 mlrd. livrlik oziq-ovqat mahsulot­
lari sotib oladilar. Natijada bu operatsiyada qishloq xo‘jaligi mahsuloti­
ning 1/5 qismi realizatsiya qilinadi, yer egalarining mulki muomala 
sohasidan iste’mol sohasiga o‘tadi.
2. Mulkdorlar «unumsiz sinf»dan 1 mlrd. livrlik sanoat mahsulotlari 
sotib oladilar. «Unumsiz sinf» shu bilan o‘z mahsulotining yarmini 
realizatsiya qiladi.
3. «Unumsiz sinf» mulkdorlardan olgan puliga «unumli sinf»dan 
iste’mol uchun kerakli mahsulotni oladi. Shu yo‘1 bilan qishloq xo'jaligi 
mahsulotining yana 1/5 qismi realizatsiya qilinadi.
4. «Unumli sinf» «unumsiz sinf»dan olgan 1 mlrd. liviga uning 
o‘zidan («unumsiz sinf»dan) shuncha pulga ishlab chiqarish qurollarini 
oladi. Ular asosiy kapitalning yeyilgan, ishdan chiqqan elementlarini 
qayta tiklash uchun kerak. Bu operatsiya oqibatida («unumsiz sinf»ning) 
sanoat mahsulotining ikkinchi yarmi realizatsiya qilinadi.
5. Ayianish jarayonining beshinchi, yakunlovchi aktida «unumsiz 
sinf» «unumli sinf»dan 1 mlrd livrlik qishloq xo‘jalik xomashyosi xarid 
qiladi.
Umumiy ijtimoiy mahsulotning ayianish natijalariga ko'ra sinflar 
o'rtasida 3 mlrd livrlik qishloq xo‘jalik mahsuloti va 2 mlrd livrlik sanoat

---

Fermerlar 
(unumli sin!) 
5 mlrd.
Mulkdorlar 
(yer egalari) 
2^micd.
Sanoatchilar 
(unumsiz sinf) 
2 mlrd.
P u l / ^
P u t \
Qishloq 
N .
xo‘jalik mahsulotlari Sanoat mollari 
1 mlrd. 
1 m lrd .J ^
Pul
Qishloq 
xo‘jalik mahsulotlari
1 m l n i ^ - ^ ^
Pul
Ishlab chiqarih 
vositalari
1 mlrd.
— ------- "Pul
-------------------- ►
------ -------------Г mlrd.
Qishloq 
xo‘jalik mahsulotlari