Ózbekistan respublikasi joqarí bilimlendiriw, PÁn hám innovaciyalar ministrligi

Izertlew mashqalasınıń mánisi kompozitsiyanıń oqıwshılardıń dóretiwshilik qıyalların rawajlandırıwǵa tásirinde bolıp tabıladı.
Kóterilgen mashqalanıń aktuallıǵı psixologlar, oqıtıwshılar, ata-analardıń intellektuallıq, kommunikativ hám dóretiwshilik qábiletlerin rawajlandırıw ushın balanıń qáliplesip atırǵan shaxsına psixologiyalıq hám pedagogikalıq tásir kórsetiw usılların jetilistiriw zárúrshiligi menen baylanıslı. Mashqalanıń tariypi hám temanıń aktuallıǵı bizge izertlew maqsetin anıq qáliplestiriwge múmkinshilik beredi - bayannıń natiyjeliligin jas oqıwshılardıń dóretiwshilik oyda sawlelendiriwin rawajlandırıw usılı retinde islep shıǵıw hám tastıyıqlaw.
Úyreniw ob'ekti- bayan ústinde islewde dóretiwshilik oyda sawlelendiriwdi rawajlandırıw procesi.
Úyreniw teması - oqıwshılardıń dóretiwshilik qıyalların rawajlandırıw usılı retinde bayan ústinde islew.
Buǵan tıykarlanıp, biz tómendegi gipotezani qáliplestiriwimiz múmkin: bayan ústinde islew metodologiyasini stilistik tárepten maman qóllaw oqıwshılardıń dóretiwshilik qıyalların rawajlandırıwǵa járdem beredi.
Belgileńen gipotezadan tómendegi wazıypalar kelip shıǵadı :
1) Oqıwshılardıń dóretiwshilik qıyalların rawajlandırıwdıń psixologiyalıq -pedagogikalıq tiykarları hám qásiyetlerin anıqlaw.
2) Tema boyınsha stilistik ádebiyatlardı úyreniw hám oqıwshılardıń dóretiwshilik qıyalların rawajlandırıw usılı retinde bayan ústinde islew texnologiyası boyınsha usınıslar islep shıǵıw.
Belgileńen maqsetlerge erisiw hám ilgeri surilgan gipotezani tastıyıqlaw ushın biz tómendegi izertlew usılların tańladıq :
- ilimiy dereklerdi analiz qılıw ;
- oqıwshılardıń dóretiwshilik qıyalların rawajlandırıw usılı retinde bayan ústinde islew texnologiyası boyınsha usınıslar islep shıǵıw.
I.BAP. 1. BAYAN ÚSTINDE ISLEWDE KISHI JASTAǴI OQIWSHILARDIŃ DÓRETIWSHILIK QIYALLARIN RAWAJLANDIRIWDIŃ PSIXOLOGIYALIQ-PEDAGOGIKALIQ TIYKARLARI.
1. 1 Oqıwshılarda oyda sawlelendiriwdiń mánisi hám dóretiwshilik oyda sawlelendiriwdiń qásiyetleri.
Aqıldıń nusqası bolǵan yad suwretleri menen bir qatarda, adam pútkilley jańa suwretlerdi jaratılıwması múmkin. Suwretlerde biziń tájiriybemizde ulıwma ámeldegi bolmaǵan zattı hám hátte bul anıq formada ámeldegi bolmaǵan zattı súwretlew múmkin. Bul oyda sawlelendiriwdiń suwretleri. Dubrovina I. v. dıń kózqarasınan, “oyda sawlelendiriw - jańa obrazlar jaratıwdan ibarat bolǵan, onıń tiykarında jańa háreketler hám ob'yektlar payda bolatuǵın kognitiv process.
Oyda sawlelendiriw procesi tek insanǵa tán bolıp, onıń miynet iskerligi ushın zárúrli shárt esaplanadı. Oyda sawlelendiriw mudami insannıń ámeliy iskerligine qaratılǵan. Insan geypara zat etiwden aldın ne qılıw kerekligini hám bunı qanday etiwin oyda sawlelendiriw etedi.
Sonday etip, ol qashannan berli shaxstıń keyińi ámeliy iskerliginde payda bolatuǵın materiallıq zattıń suwretin jaratadı. Shaxstıń óz miynetiniń juwmaqlawshı nátiyjesin, sonıń menen birge, materiallıq zat jaratıw procesin aldınan oyda sawlelendire alıwı insan iskerligin haywanlardıń " iskerligi" den keskin ajıratıp turadı.
Oyda sawlelendiriwdiń fiziologikalıq hasası - bul ótken zaman tájiriybesinde qashannan berli qáliplesken waqtınsıq baylanıslardan jańa birikpelerdiń qáliplesiwi. Usınıń menen birge, ámeldegi waqtınsıq jalǵanıwlardı ápiwayı jańalaw ele jańasın jaratılıwma alıp kelmeydi. Jańanıń jaratılıwı ilgeri bir-biri menen kombinatsiyaǵa kirmagan waqtınsıq baylanısıwlardan payda bolǵan bunday kombinatsiyanı názerde tutadı. Bunday da, ekinshi signal sisteması, sóz úlken áhmiyetke iye. Oyda sawlelendiriw procesi eki signal sistemasınıń birgeliktegi jumısı. Barlıq vizual suwretler ol menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı.
Qaǵıyda jol menende, sóz oyda sawlelendiriw obrazlarınıń payda bolıwınıń dáregi bolıp xızmet etedi, olardıń qáliplesiw jolin basqaradi, olardı ustap turıw, bekkemlew, ózgertiw quralı bolıp tabıladı. Oyda sawlelendiriw mudamı haqıyqatlıqtan málim bir sheginiw bolıp tabıladı. Lekin hár qanday jaǵdayda da oyda sawlelendiriwdiń dáregi ob'ektiv haqıyqatlıq bolıp tabıladı. [23, 193-b. ] Oyda sawlelendiriw járdeminde insan haqıyqatlıqtı sáwlelendiredi, lekin basqa, ǵayrıoddiy, kóbinese qápelimde birikpe hám baylanısıwlarda. Oyda sawlelendiriw haqıyqatlıqtı ózgertiredi hám sol tiykarda jańa obrazlar jaratadı. Oyda sawlelendiriw pikirlew menen bekkem baylanıslı, sol sebepli ol turmıslıq tásirlerdi, alınǵan bilimlerdi, aqıl maǵlıwmatların hám ideyalardı aktiv túrde ózgertiwge ılayıq.
Oyda sawlelendiriw insan intellektual iskerliginiń barlıq iskerlik tarawıları menen: onıń aqılı, yadı, oylawı, sezim-sezimleri menen baylanıslı. Oyda sawlelendiriw kognitiv process bolıp, insan miyasinıń analitik hám sintetik iskerligine tiykarlanadı.
Analiz ob'ektler yamasa hádiyselerdiń bólek bólimleri hám qásiyetlerin anıqlawǵa járdem beredi, sintez olardı ele dus kelmegen jańa kombinatsiyalarǵa birlestiriwge járdem beredi. Nátiyjede, haqıyqatlıq shaxs tárepinen jańa, ózgergen, ózgergen forma hám mazmunda sáwlelendiriletuǵın obraz yamasa obrazlar sisteması jaratıladı.
Insan aqli hám oyda sawlelendiriwi ortasında úlken baylanıslılıq bar. Oyda sawlelendiriwdiń rawajlanıwı pútkil shaxstıń rawajlanıwı menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Oyda sawlelendiriwdi insan intellektual iskerliginiń hár qanday tárepi sıyaqlı úyretiw hám rawajlandırıw múmkin. Oyda sawlelendiriw, birinshi náwbette, oyda sawlelendiriwsiz ámelge asırıw múmkin bolmaǵan iskerlikte rawajlanadı. Hár bir insanda qanday da " fantaziya úzindi" bar, lekin hár bir fantaziya yamasa oyda sawlelendiriw ózliktiń baǵdarına - onıń qızıǵıwshılıqlarına, bilimlerine, sezimiy keyipine qaray túrli jollar menen kórinetuǵın boladı.[4, 164-bet]
Etarli dárejede rawajlanǵan oyda sawlelendiriwsiz oqıwshınıń oqıw jumısı tabıslı dawam eta almaydı. Shıǵarmalardı oqıtıp atırǵanda, bala jazıwshı ne haqqında gápirayotganini aqlan oyda sawlelendiriw etedi. Geografiyanı úyrener eken, ol ózine notanish tábiyaat súwretlerin iybeline keltiredi. Tariyx arqalı gúrrińlerdi tıńlab, ótken zaman hám keleshek adamları hám waqıyaların oyda sawlelendiriw etedi. Student hesh qashan shól, okean, vulqan otilishini kórmegen, basqa civilizatsiyalar turmısına gúwa bolmaǵan, lekin bulardıń barlıǵı haqqında óz oyda sawlelendiriwine, óz túsine ıyelewi múmkin. Oyda sawlelendiriw studenttiń barlıq biliw processlerinde qanshellilik kóp qatnasıw etse, onıń oqıw iskerligi sonsıq dóretiwshilik boladı. Eger biz oqıw iskerligi dóretiwshilik bolıwın qálesek, tómendegilerdi esta saqlawımız kerek. Oyda sawlelendiriw menen jaratılǵan hár bir suwret elementlerden qurılǵan haqıyqatlıqtan alınǵan hám insannıń aldınǵı tájiriybesinde bar. Sonlıqtan, oqıwshınıń tájiriybesi qanshellilik bay bolsa, onıń oyda sawlelendiriwi ixtiyorida bolǵan material sonsıq kóp boladı.[4, 167-bet] Balanıń oyda sawlelendiriwin rawajlandırıwdıń tiykarǵı shárti onıń hár qıylı iskerlik túrlerine kiritiliwi bolıp tabıladı. Balanıń rawajlanıwı menen oyda sawlelendiriw de rawajlanadı. Oqıwshı qanshellilik kóp kórgen, esitken hám basdan keshirgen bolsa, onıń oyda sawlelendiriw aktivligi - hár qanday dóretiwshilik iskerliginiń hasası sonsıq nátiyjeli boladı. Hár bir oqıwshınıń oyda sawlelendiriwi, fantaziyasi bar, lekin olar onıń individual qásiyetlerine qaray túrli jollar menen basqarıladı. Balanıń rawajlanıwı menen oyda sawlelendiriw de rawajlanadı. Oqıwshı qanshellilik kóp kórgen, esitken hám basdan keshirgen bolsa, onıń oyda sawlelendiriw aktivligi - hár qanday dóretiwshilik iskerliginiń hasası sonsıq nátiyjeli boladı. Hár bir oqıwshınıń oyda sawlelendiriwi, fantaziyasi bar, lekin olar onıń individual qásiyetlerine qaray túrli jollar menen basqarıladı. Balanıń rawajlanıwı menen oyda sawlelendiriw de rawajlanadı. Oqıwshı qanshellilik kóp kórgen, esitken hám basdan keshirgen bolsa, onıń oyda sawlelendiriw aktivligi - hár qanday dóretiwshilik iskerliginiń hasası sonsıq nátiyjeli boladı. Hár bir oqıwshınıń oyda sawlelendiriwi, fantaziyasi bar, lekin olar onıń individual qásiyetlerine qaray túrli jollar menen basqarıladı.
Áwele, berilgendi oyda sawlelendiriwde ózgertiwdiń ańsatlıq yamasa qıyınshılıq dárejesi hár túrlı. Birpara studentler jaǵdaydan sonsıq sheklenip qalıwadiki, onıń hár qanday psixik ózgeriwi olar ushın úlken qıyınshılıqlar tuwdıradı.
Geyde oqıwshı oqıtıwshınıń aytqanların, sabaqlıqta jazılǵan zatlardı intellektual oyda sawlelendire almaǵanı ushınǵana oqıw materialın ózlestira almaydı. Kóbinese oqıwshı bayan jazbalıǵi, hátte erkin temada da erinsheklikte ayblanadi, lekin ol hesh nárseni o'ylay almaydı, bir ǵana obrazdı janlandıra almaydı. Basqa balalar ushın hár qanday jaǵday materiallıq esaplanadı. oyda sawlelendiriw iskerligi ushın. Bunday balanı sabaqta itibarsızlıǵı ushın aqıret etiwse, ol mudamı da ayıplı emes: ol tıńlawǵa háreket etedi, lekin onıń basında basqa turmıs júz boladı, suwretler payda boladı, itimal oqıtıwshı aytqanınan kóre jaqtılaw hám qızıqlılaw. Oqıwshılardıń qıyalları qanshellilik ań tárepinen basqarilishi menen de parıq etedi. Buǵan qaray, oyda sawlelendiriw paydalı yamasa zıyanlı bolıwı múmkin, sebebi ol insandı haqıyqıy dúnyadan uzoqlashtirishi múmkin. Balalar oyda sawlelendiriwiniń bul qásiyetlerin esapqa alıw kerek. Student materialdı tekǵana qanday aqıl etiwin, bálki bul material onıń oyda sawlelendiriwinde qanday sınǵanlıǵın da biliw kerek. Oyda sawlelendiriwdi, insan psixik dúzilisiniń hár qanday tárepi sıyaqlı úyretiw hám rawajlandırıw múmkin.
Sonday etip, oyda sawlelendiriwdi túrli jollar menen rawajlandırıw múmkin, biraq bul sonday iskerlikte zárúrki, oyda sawlelendiriwsiz qálegen nátiyjelerge alıp kelmeydi. Oyda sawlelendiriwdi májbúrlew emes, bálki onı ózine tartıw kerek. Sonıń menen birge, bayan ústinde islewde anıq kórinetuǵın bolatuǵın oqıwshılar oyda sawlelendiriwiniń áne sonday qásiyetlerin da esapqa alıw kerek.