Ózbekistan respublikasi joqarí bilimlendiriw, PÁn hám innovaciyalar ministrligi

1. 2 Jas oqıwshılarda dóretiwshilik oyda sawlelendiriwdiń kórinetuǵın bolıwınıń eń joqarı forması retinde kompozitsiya
Mektep oqıwshısınıń dóretiwshilik oyda sawlelendiriwin rawajlandırıw sistemasında bayan bólek orın tutadı. Bul balanıń dóretiwshilik oyda sawlelendiriwiniń kórinetuǵın bolıwınıń eń joqarı forması bolǵan kompozitsiya bolıp tabıladı. Mektepte kompozitsiyalar bólek orın tutadı : basqa sóylew shınıǵıwları belgili sistemada olarǵa boysunadı.[4, 169 -bet]
Kompozitsiya ana tiliniń barlıq sabaqlarına mánis beredi: óytkeni, ol jaǵdayda oqıwshınıń til rawajlanıwı ámelge asıriladı, barlıq sóylew qábiletleri qollanıladı. Aytiwimız múmkin, bayan oqıwshınıń oqıwın, ózin ózi qádirlewin hám ózin ózi qádirlewin xoshametlewdiń eń jaqsı quralı bolıp tabıladı.
Birinshi klass oqıwshıları tárepinen jazılǵan birinshi sózler onıń óz pikirleri, sezim-sezimleriniń ańlatpası bolıwı júdá zárúrli: tabısıwqa tabısıw, turmıslıq tájiriybe, tájiriybe nátiyjesi.
sentyabr. Hámmesi altın reńde. Quyash, moviy aspan. Balalar aylanıwda. hám ertesi kúni, sabaqta olar turmıslarında birinshi sózdi - jo'kani jazadılar. Tek bir sóz, lekin ol júriwde alınǵan tásirlerdi etkazadi. Oqıwshı sanasında bul bir ǵana sóz olar tańlanıwǵa túsken altın gúzek, gózzal terek súwreti menen baylanısadı.
Eger oqıtıwshı oqıw jılları dawamında bul munasábetti saqlap qola alsa, bul kútá úlken tabıs.
1-klasstan baslap kishi awızsha xabarlar yamasa sezimiy gúrrińler formasında baslanǵan kompozitsiya az-azdan oqıtıwshı tárepinen joybarlastırılǵan saldamlı intellektual miynetke aylanadı. Jazıw nátiyjeli tálim quralı bolıp tabıladı. Ol sezimlerdi tınıshsızlanıwlantıradı, balalardı kórgen hám basdan keshirganlarini túsiniw hám baawǵa uyretedi, baqlaw qábiletin rawajlantıradı, sebep-aqıbet munasábetlerin tabıwǵa, salıstırıwlaw hám salıstırıwlawǵa, juwmaq shıǵarıwǵa uyretedi. Ol oylawdı tártipke saladı, mektep oqıwshılarında ózine bolǵan isenimdi oyatadı. Jazıw dóretiwshilik oyda sawlelendiriwdi rawajlandırıw usılı bolıp tabıladı. Bul oqıwshınıń ǵárezsizligin, aktivligin, qızıǵıwshılıǵın, tekstke ayriqsha, jeke zattı kirgiziwdi talap etedi. Bul studenttiń ózligin qáliplestiriwge járdem beredi. Sózlerdi tańlaw, sóylew hám gápler búklemleri, gúrrińdiń quramı haqqında oylaw, material tańlaw, logikalıq baylanıstı ornatıw, orfografiyanı tekseriw - pútkil basqısh oqıwshınan barlıq dóretiwshilik kúshlerin jumısqa salıwdı talap etetuǵın, dóretiwshilik oyda sawlelendiriwin rawajlantiradigan quramalı háreketler kompleksi bolıp tabıladı. Oqıwshılar bayanni jaqsı kórediler, onı áyne dóretiwshilik tábiyaatı, ǵárezsizlik kórsete alıwı, ózin jaza alıwı ushın jaqsı kórediler [8, s. 144] Temanı ashıp beredi, material toplaydı, sistemalastıradı, joba dúzedi hám dúzetedi. ol bayanni óz niyetine boysındirib, " kommunikativ wazıypa" ni sheshiw ushın eń uyqas bolǵan til quralların tańlaydı hám aqır-aqıbetde, tekstti tahrir etedi hám jaqsılaydı.[9, 404-bet] olar onı sistemalashtiradilar, joba dúzediler hám dúzetadilar, bayanni óz niyetlerine boysındiradilar, " kommunikativ wazıypa" ni sheshiw ushın eń jaqsı til quralların tańlaydilar hám aqır-aqıbetde, tekstti tahrir etediler hám rawajlanıwlashtiradilar.[9, 404-bet] olar onı sistemalashtiradilar, joba dúzediler hám dúzetadilar, bayanni óz niyetlerine boysındiradilar, " kommunikativ wazıypa" ni sheshiw ushın eń jaqsı til quralların tańlaydilar hám aqır-aqıbetde, tekstti tahrir etediler hám rawajlanıwlashtiradilar.[9, 404-bet]
Bayanda orfografiya, úyrenilip atırǵan barlıq grammatik qaǵıydalar student ushın logikalıq boladı. Tek xat jazıwda hám sawatlı xat mektep oqıwshıları tárepinen tárbiyalıq shınıǵıw retinde qabıl etińmeydi. hám jazba túrde kórsetilgen óz pikirlerin tuwrı qáliplestiriw quralı retinde. Mektep rawajlanıwınıń barlıq basqıshlarında kompozitsiyaga saldamlı itibar berildi. Baslanǵısh klaslarda balalar az-azdan óz pikir hám bilimlerin awızsha hám jazba túrde izbe-iz tekstte ańlatıwǵa úyrenediler, mazmunan da, formaanda quramalılasadı. Awızsha gúrriń hám jazba kompozitsiyaga tayarlanıwda studentler tómendegilerdi úyrenediler:
- berilgen temanı túsiniw yamasa ózińnikini tabıw, onıń mazmunı hám kólemin, shegaraların anıqlaw, óz gúrrińńizdi, bayanni tayarlaw hám proektlestiriwdiń barlıq basqıshlarında temaǵa ámel qılıw ;
- materialǵa, ulıwma temaǵa baholi jantasıw, suwretlańańa óz munasábetin bildiriw, bayan, gúrriń tekstinde óz pozitsiyasini bildiriw;
- materialdı kerekli izbe-izlilikde jaylastırıw, joba dúziw hám izbe-iz tekst dúziwde oǵan ámel qılıw, kerek bolǵanda izbe-izlikti ózgertiw;
- tildiń kerekli sózleri hám basqa quralların tańlaw, sintaktik konstruksiyalar hám izbe-iz tekst qurıw ;
- tekstti orfografiya hám kalligrafik tárepten tuwrı jazıw, tinish belgilerin qoyıw, tekstti abzaslarga ajıratıw, qızıl sızıq, jıyek hám basqa talaplarǵa ámel qılıw ;
- bayanda, sonıń menen birge, basqa studentler sóylewindegi kemshilik hám qátelerdi anıqlań, ózińizdiń hám basqalardıń qátelerin tuwrılań, jazılǵan zatlardı jetilistiriw.
Ulıwma alǵanda, bayannıń tárbiyalıq tásiri onıń temasın tańlaw menen belgilenedi.
Temanıń ornı, bayan mazmunın biykarlap bolmaydı. Biraq, bayannıń tárbiyalıq kúshi mektep oqıwshılarınıń qızıǵıwshılıqına da baylanıslı, yaǵnıy. bayannıń motivatsiyasınan ; hám studenttiń ǵárezsizlik dárejesi tuwrısında ; avtor pozitsiyasidan bolsa - student, niyetinen. Bul kompozitsiya balalardıń sezim-sezimlerin hám motivatsiyasın jáne de tereńrek ańǵarıwǵa járdem beredi, juwapkershilik sezimin oyatadı, til úyreniw sistemasın ádebiyatqa jaqınlastıradı. Baslanǵısh klaslarda ádebiyat oqıtıwdıń ayırım zamanagóy sistemalarında oqıwshılar avtor rolin óz zimmalariga aladılar, olar haqıyqıy ádebiyat bayanleri menen bir qatarda analiz etilgen gúrriń hám qosıqlar jazadılar. Bul, álbette, sóz ustaları jaratqan anıq ádebiyat tiykarların úyreniwge ziyan jetkezmeydi. Kompozitorlik - bul dóretiwshilik: ol oyda sawlelendiriwdi rawajlantıradı, pikir hám sóylewdi tártipke saladı, kompozitsiyada ózin kórinetuǵın qılıw háreketi júz boladı. Kim dóretiwshilikti árman etpeydi?! Ol jaǵdayda insan óziniń baxıt idealın kóredi. Hár bir insannıń ómirinde yoshdan yoshlańan minutalar hám saatlardı eslay aladı. Dóretiwshilik - bul jaratılıw, ol apatqa qarsı turadı.
Ana tilin (álbette ana tili bolmaǵan ) hám ásirese ádebiyattı úyreniw studentlerdi lińvistik dóretiwshilik álemine az-azdan kiritedi: buǵan kúndelik júrgiziw, jazıwmalar, tábiyaat súwretlerin súwretlew kiredi. oqıtıwshı hám súwret sızıw hám qosıq oqıw hám saqnalastırıw, gazeta hám jurnallar baspa etiw, pyesalar jaratıw, bul da studentlerdiń grammatika, sóz tariyxı boyınsha izertlew iskerligi bolıp tabıladı. Jas mektep oqıwshılarınıń kompozitsiyalari, qaǵıyda jol menende, sezimiy, patriotlıq, insaniylik, miynetke, páńe, mádeniyatqa, mártlikke hám haq nıyetlilikke húrmet menen sińirilgen. Kompozitsiya mektep oqıwshıların insan hám jámiyet ómirin biliwge, etikalıq mashqalalardi sheshiwge tartadı, olardı gózzallıqtı túsiniwge uyretedi.
Sonday etip, oqıtıwshınan yamasa kitaptan alınǵan bilimlerdi izbe-iz túrde uzatıw qábileti oqıwshınıń baslanǵısh mektepte tálim alıw dáwirindegi eń zárúrli kónlikpelerden biri bolıp tabıladı. Búgińi mekteptiń wazıypası balalardı tekǵana zárúr bilimler menen qurallandırıw, bálki olarda dóretiwshilik baslanǵısh, ilimiy jáne social turmısda jańa ashılıwlar etiwge ılayıq shaxstı qáliplestiriw bolıp tabıladı. Zamanagóy ilim balanıń hár qıylı dóretiwshilik múmkinshiliklerine iye ekenligin tastıyıqladı hám olar qanshellilik tez aktivlasha baslasak, olar qanshellilik tabıslı rawajlanadı. Sol sebepli, úyreniwdi tákirarlaw menen bir qatarda, oqıwshılardı izbe-iz sóylewqa úyretiw ushın múmkinshiligi barınsha tez-tez oyda sawlelendiriw kerek.
2. oqıwshılardıń dóretiwshilik oyda sawlelendiriwin rawajlandırıw usılı retinde bayan ústinde islew texnologiyasın islep shıǵıw hám xarakteristikalaw
2. 1 Bayan ústinde islew texnologiyası jas oqıwshılardıń dóretiwshilik qıyalların rawajlandırıw usılı retinde
Ilimpazlardıń juwmaqları tiykarında M. R. Lvova, v. G. Goretskiy, T. G. Ramzaeva, T. P. Salnikova, N. S. Chernousova bayan ústinde islew texnologiyasın islep shıǵıw hám xarakteristikalawdı oqıwshılardıń dóretiwshilik qıyalların rawajlandırıw usılı dep esaplaydı.
Keliń, bayan ústinde islew texnologiyasına tolıq toqtalıp ótemiz.
Bayan túrleri.
Mektepte kompozitsiya bólek orın tutadı, málim mániste, basqa barlıq sóylew shınıǵıwları oǵan boysunadı. Áyne bayanda mektep oqıwshısı sóylew sóylesiwiniń payda bolıwı ushın tábiyiy sharayatlarǵa - turmısda rawajlanatuǵın sharayatlarǵa ılajı bolǵanınsha jaqınlaw yondashadi.
1-klasstan baslap kishi awızsha xabarlar, janlı hám sezimli gúrrińler formasında bayan saldamlı rejeli intellektual miynetke aylanıp baradı, ol tekǵana tárbiyalıq áhmiyetke iye, bálki ózin kórinetuǵın etiwge, oqıwshı shaxsın qáliplestiriwge xızmet etedi.
Bayanlardı úyretiw processinde awızsha hám jazba, izbe-iz sóylewdiń ulıwma kónlikpeleri ámelde ámelge asıriladı : temanı túsiniw hám ashıp beriw, bayanni málim bir pikirge boysındırıw, material toplaw, onı sistemalastırıw, tártipke salıw, joba dúziw. hám joba tiykarında jazıw, til qurallarından pikir hám sóylew jaǵdayına uyqas túrde paydalanıw hám aqır-aqıbetde, jazılǵan zatlardı jetilistiriw.
Awızsha hám jazba kompozitsiyalar materialdıń deregine kóre, ǵárezsizlik dárejesine kóre, tayarlanıw usıllarına kóre, tekst túrlerine kóre, janrlarga kóre, til qásiyetlerine kóre klassifikaciyalanadı (yaǵnıy. usıllarǵa ).
Materialdıń dáreklerine qaray tómendegiler ámeldegi:
Birinshiden, studentlerdiń ózleri basdan keshirganlari, kórgenleri, esitkenleri haqqındaǵı bayanler, yaǵnıy. miynet, ekskursiyalar, baqlawlar, sayaxatlar, oyınlar hám janlı, tikkeley tájiriybe alıwdıń basqa formaları boyınsha bayanler;
Ekinshiden, kitap materiallarına tiykarlanǵan, súwretler, filmler, spektakllar, oqıtıwshınıń gúrrińleri hám dáldalshılıq tájiriybesiniń basqa dáreklerine tiykarlanǵan bayanler;
Úshinshiden, túrli derekler degi materiallardan paydalanılǵan bayanlerde, mısalı, “wálayatimiznıń kóshpelinchi qusi” bayansinde oqıwshı kitap maǵlıwmatları menen bir qatarda óz tájiriybesinen de paydalanadı.
Dóretiwshilik oyda sawlelendiriwge tiykarlanǵan kompozitsiya bólek itibarǵa ılayıq bolıp tabıladı - syujet suwretine kóre, berilgen baslanıw yamasa aqırına kóre, erteklerdiń improvizatsiyasi hám basqalar. Bul túrdegi kompozitsiyalarda mektep oqıwshısı tárepinen dóretiwshilik qayta islenetuǵın hár qıylı materiallar ámelge asıriladı : onıń turmıslıq tájiriybesi, kitap maǵlıwmatları.
Ǵárezsizlik dárejesine kóre, tayarlaw usılına kóre, bayanler birgelikte tayarlanǵan, pútkil klass ushın ulıwma tema boyınsha alıp barılatuǵın hám kóp yamasa kemrek dárejede tekǵana material boyınsha, bálki til boyınsha da ulıwma klasqa tayarlıq jumısların talap etetuǵın bayanler ajralıp turadı., hám individual bayanler, individual tayarlıq shártleri menen hár bir tema ushın bólek temalar jumıs.
Tekst túri boyınshainsholar gúrriń, tariyp hám oy-pikirlerge bólinedi, baslanǵısh klaslarda bolsa xarakteristika hám oy-pikir elementleri bolǵan ráwiyatlar kóbirek qollanıladı.
Baslanǵısh klaslarda janrlar: gúrriń, xat, gazeta maqalası, kitap túsindiriwi, tábiyaat súwretlerin eskiz.
Til boyınsha (usıl ) kompozitsiyalar emotsional-metaforaiy (kórkem) hám “ish” (ilimiy) ga bólinedi
Birinshisi, tiykarlanıp, waqıya-qubılıslar haqqındaǵı gúrrińler hám tábiyaat suwretleri hám tariypleri; ekinshisi - baqlawlar, jobalar, esabatlar, biznes xarakteristikaları, túsindirisler, matematikalıq máseleler hám basqalar boyınsha esletpeler.
Bayanlardı tematikalıq gruppalarǵa bolıw múmkin:
- watanımız tábiyaatı - orman, atız, dárya, otlaq ; hawa rayı ; haywanlar hám ósimlikler; júriwler hám júriwler; Tábiyaattı qorǵaw ;
- mámleketimizde úlkenler hám balalar miyneti, qala hám awıldaǵı kásipler, mektep hám shańaraqta, zavodta, awıl xojalıǵında, miynetkesh adamlarda
- ótken zaman hám házirgi xalıqtıń eń jaqsı wákilleri;
- biziń ullı watanımız ;
mektep, shańaraq, doslar.
Bayanlardıń klassifikaciyası hár bir keyińi bayannıń oqıw maqsetlerin jaqsılaw túsiniwge, stilistik qurallardı tańlawǵa járdem beredi.
Balalar dóretiwshilikotinıń túrli-tumanlıǵı sonsıq úlkenki, hámme zattı qamtıp alıwdıń ılajı joq. Biraq birpara mısallardı kórsetiw kerek.
Kompozitsiyalar - miniatyuralar.
Derlik mudamı olar erkin dóretiwshilik jemisi. Bunday bayanlerge tayarlıq klassta dóretiwshilik ortalıqtı, unamlı sezim-sezimlerdi jaratıw hám áwmetsizlik qáweterin joq etiwden ibarat. Bunnan tısqarı, tema avtordıń ózi tárepinen saylanadı. Oqıtıwshı tek ulıwma jónelis beredi: " Maǵan qandayda bir jaǵday haqqında sóylep beriń"; " birpara haywanlar haqqında" hám basqalar. Balalarǵa tildi proektlestiriwde, ásirese orfografiyada da járdem beriw kerek.
II klassta sabaq sharayatında jazılǵan miniatyura bayanleriniń bir neshe úlgileri; jumıs 20 minuta dawam etdi.
Keste haqqında.
Ormanda biyik qaraǵay o'sdi. Magistral altın, shlyapa biyik jasıl. Aǵashshılar kelip, onı kesip taslawdı. Orman jolı boylap qaraǵay zavodqa alıp barıldı, ol taxtalarǵa arralandi. Olar taxtalardan stol yasadilar.
Sabaqtıń grammatik teması “Baylanıslı sózler” edi.
Pıshıq.
Biziń Murka pıshıqımız bar. Onıń teri maqpalǵa uqsaydı. Pıshıqtıń kishkene kúlkili pıshıqsarı bar. Olar mayin, tap toplar sıyaqlı, ipdagi qaǵazdıń artınan yuguradilar. hám olardıń tırnaqları ótkir.
Bul miniatyurada eki salıstırıwlaw, ush epitet bar jáne bulardıń barlıǵı áp-áneydey saylanǵan.
Kishi forma daǵı kompozitsiyalar studentlerdiń ǵárezsiz jazıw sistemasında úzliksizlik payda etedi, úlken kólem degi bayanler hám basqa dóretiwshilik jumıslar ushın jay bolıp xızmet etedi.
Súwrettiń xarakteristikası.
Súwretlerge tiykarlanǵan bayanler mektep ámeliyatında júdá keń tarqalǵan. Olar shólkemlestirilgen tárepten qolay, psixologiyalıq tárepten qımbatlı bolıp tabıladı, sebebi suwretde suwretleńen turmıs hádiyselerin súwretshi - ullı uqıp iyesi qashannan berli túsinip etken. Aqır-aqıbetde, súwret - kórkem óner, ol arqalı oqıwshı mádeniyat shıńlarına qosıladı.
Oqıwshılardıń dóretiwshilik oyda sawlelendiriwin rawajlandırıwda súwrettiń ornı úlken. Súwret balanıń sezim-sezimlerine tásir etedi, oǵan turmıstıń tikkeley tájiriybesinde dus kelmewi múmkin bolǵan táreplerin ashıp beredi.
Súwret oqıwshına qashannan berli tanıs bolǵan hádiyselerdi jaqsılaw túsiniwge járdem beredi. Bul onıń ómirin ańsatlashtiradi. Súwretler oqıwshılardıń baqlaw, qıyalların rawajlantıradı, súwretshilik kórkem ónerin túsiniwge uyretedi. Rańtasvirga tiyisli bayanler ush tiykarǵı túrge bólinedi: súwretler gruppası hám súwret jobası boyınsha gúrriń etiwshi bayanler; bir suwretke tiykarlanǵan gúrrińlik bayanler, bunda súwret dóretiwshilik oyda sawlelendiriwge dúmpish beredi, syujetnıń tek bir jıldamın sáwlelendiredi; súwrettiń xarakteristikası. Bir qatar súwretler boyınsha bayanler 1, 2 hám kemrek 3, 4-klaslarda ótkeriledi. 2-5 súwret ceriyasi rejeni, syujetni dúziwdi ańsatlashtiradi. Sol sebepli 1-klassta balalarǵa bayannıń jobası, kompozitsiyasi hám syujetini súwretler gruppaınan paydalanǵan da úyretiw eń qolaylı esaplanadı. Studentler oqıtıwshınıń sorawlarına tıykarlanıp, hár bir súwret ushın 1-3 gáp dúzediler, gúrrińlerdi baslaydılar. Bir suwretke tiykarlanǵan kompozitsiyalar aldınǵı túrge qaraǵanda talay qıyın. Bul jerde oqıwshı óz biliminen, turmıslıq tájiriybesinen paydalanıp, óz oyda sawlelendiriwinde syujet jaratılıwması, personajlarnıń konturın sızıwı, suwretde alınǵan zamatdan aldın hám keyin háreket júz bolıp atırǵan ortalıqtı oyda sawlelendiriwi kerek. Usınıń menen birge, oqıwshı ózin ózi baqlawı kerek, sonda onıń fantastika haqıyqatqa qarsı bolmaydı. Súwrettiń xarakteristikası jazıwdıń eń qıyın forması bolıp tabıladı. Studentler súwretti sorawlar arqalı suwretlaydilar, birinshi náwbette, súwret temasın anıqlaydilar; ekinshiden, onıń quramı, aldınǵı, fon, ob'ektlerdiń jaylasıwı ; úshinshiden, aktyorlar, eger ámeldegi bolsa, háreket; aqır-aqıbetde, súwrettiń ideologik mánisi, " keyipi". Klasstan klasqa súwretti súwretlew talapları quramalılasadı, analiz elementleri kiritiledi, balalardıń baqlaw qábiletleri, dóretiwshilik qıyalları rawajlanadı.[9, b.
Kórkem ádebiyatqa baylanıslı temalarda bayan.
Keyińi on jıllıqta kórkem ádebiyatqa baylanıslı oqıw boyınsha programmalar qabıl etiliwi hám baslanǵısh klasslar ushın ádebiyat sabaqlıqlarınıń baspa etiliwi munasábeti menen kórkem ádebiyatqa baylanıslı kompozitsiyalarga qızıǵıwshılıq arttı. Biz 19 -ásir gimnaziyasinıń kishi klassları tájiriybesine shaqırıq etdik.
Búgińi kúnde kórkem ádebiyatqa baylanıslı materialǵa tiykarlanǵan bayanlerdiń tómendegi tipologiyasi rawajlanǵan :
a) o'qilgan kitapǵa túsindiriw, bólek bayanler - gúrrińler, ertekler, qosıqlar haqqında. Bul kórkem ádebiyatqa baylanıslı materialǵa tiykarlanǵan kompozitsiyanıń eń keń tarqalǵan túri;
b) túrli avtorlardıń bir neshe bayanlerine tiykarlanǵan ulıwma tema daǵı bayan, mısalı, " Orıs poeziyaında báhár", " Rossiya haqqında qosıqlar", " K. G. Paustovskiy bayanlerinde haywanlar dúnyası";
c) bir jazıwshınıń ijodi haqqındaǵı bayan: “A. S. Pushkin ertekleri”, “N. A. Nekrasov ijodidagi balalar”, “K. I. Chukovskiyni jaqsı kóremen”;
d) ádebiyat bayanleri qaharmanları haqqındaǵı gúrriń (bayange jantasıw - xarakteristikalar ): «Koman bolıp tabıladı Suvorov (S. Alekseev gúrrińleri tiykarında ) », «vanka Jukov, onıń quwanısh hám qayǵılari», «v. dıń balası. " Kataev polki", " I. A. Krilova erteklerinde meshin", " Riki-Tiki-Tavi-jeńimpaz".
Kórkem ádebiyatqa baylanıslı bayan haqqındaǵı bayange tayarlanıwda tiykarǵı zat sáwbetlerdi sonday qurıwdirki, bayanda analiz, baaw, ulıwmalastırıw, salıstırıwlaw elementleri bolsın. Qayta gúrriń qılıwdıń elementleri anıq hám hátte zárúr bolıp tabıladı, lekin olar balalar bayansinde mektep oqıwshılarınıń óz pikirlerine mısal bolsın. Kórip shıǵılıp atırǵan túrdegi kompozitsiyalar tárbiyalıq bolıwı kerek, usınıń menen birge oqıtıwshınıń roli asadı. Oqıtıwshınıń járdemi tiykarlanıp individual bolıp tabıladı. Eskiz qaralamalari, olardı oqıtıwshı menen talqılaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Bayan ústinde islew processinde kórkem ádebiyatqa baylanıslı tekstlerden, sonıń menen birge sózliklerden, málimlemelerden paydalanıwǵa ruxsat beriledi.[9, 417-bet]
Ertekler jazıw.
Balalar sóylewin rawajlandırıw metodikası uzaq waqıttan berli ertek syujetlariga da, ertek tiline de tayanǵan. Ertek búgińi kúnde de balalar bog'cari hám mekteplerde qollanıladı. Balalar tekǵana erteklerdi tıńlawdı hám oqıwdı jaqsı kórediler, bálki olarǵa ózleri aytıp berediler, syujetni qayta qurıwadı, jańa háreketler, jańa qaharmanlar qosıwadı, hádiyselerdi oylap tabıwadı.
V. A. Suxomlinskiynıń balalardıń dóretiwshilik qábiletlerin oyatıw tájiriybesi bólek qızıǵıwshılıq oyatadı. Ol direktor bolǵan Pavlysh mektepte (Ukraina ) dástúr ornatildi: hár bir baslanǵısh mektep oqıwshısı ertek jazıwı kerek edi. Ertekler jazıp alındı, olardı jaqsılaw hám jaqsılawǵa ruxsat berildi. Orta mektepti tamamlaǵan ul-qızlar baslanǵısh klaslarda jazılǵan erteklerin 45 qaplıq balalar ertekleri kompleksinen aldı. Biz mısal keltiremiz.
Shekshekler neni yasaydilar.
Shekshekler azannan keshgeshe biyik sahra tepaligida sógiw etediler. Olardıń bul jerde úlken temirshilik ustaxonasi bar. Úlken qichitqi ot bargiga anvil yasadilar. Olar temir, mıs, polattan bir sızıq alıp, anvilga qoyıp, shókkish menen urıwadı. hám olar neni soǵıwadı?
jáne bul jerde: qalqan, temirden jasalǵan áskeriy bas kiyimler, qo'ń'izlarga shaqlar. Temirshine shaqlı qo'ń'izlar pútkil sahradan keledi. Sheksheklerden sorasadı : " Qalqan jasań! "
Studentler tájiriybesi hám baqlawlarına tiykarlanǵan bayanler.
Bul bayanler tuwrıdan-tuwrı alınǵan, janlı bilimler tiykarında qurılǵan ; olar tariyp hám ráwiyat, oy-pikirler hám aralas túrler bolıwı múmkin. Bular bir ob'ekttiń xarakteristikası, mısalı, qáyin, qaraǵay, úy, temirjol kóprigi, saat ; salıstırıwiy xarakteristikalar (Ushinskiy ushın - " Qoyan hám qara qus búrkit"); sayaxat, ekskursiya, uzaq múddetli baqlawlar hám kóbinese óz jumısı tájiriybesine tiykarlanǵan sayaxatlar haqqındaǵı gúrrińler - " Sentyabrde atız ishi", orınlanǵan jumıslar tuwrısında túp esabatlar - " Keleshek parkida qanday terekler ekdik" hám oy-pikir - " Eń jaqsı kásip" yamasa Ne ushın qus uyaların buzmaslik kerek. Kórsetpelerdi eslatuvchi miynet procesiniń xarakteristikaları ámeldegi: " Qanday etip qushxona qılıw kerek"; " Ańshılar arqa qay jerde, qubla qay jerde ekenligin qanday anıqlawadi"; " Men mektepte hám úyde qanday jumıs etemen"; " Qishda qalada kósheler qanday tazalanadı"; " Meniń oyınshıqlarim" hám basqalar.
Bul gruppanıń kompozitsiyalari da kórkem, de " ish" bolıwı múmkin. Basqasha etip aytqanda, olar usıllar parqına ıyelewi múmkin.
Sonday etip, " biznes" versiyasındaǵı " Qáyin" bayansinde terektiń kórinisi, tojnıń dúzilisi, denesi, qabıǵı, shaqları, japıraqları, gulleri, urıwları, qáyin baǵları hám qáyin haqqında maǵlıwmatlar bar. aralas orman, bul terekten adamlar mápi ushın paydalanıw haqqında : qayıń teregi qurılısda, aǵash ıdıslar óndiriste, qáyin qabıqlog'idan mayda miywelerdi teriw ushın tueski tayarlanadı hám áyyemgi kúnlerde basqa kóplegen zatlar jazılǵan. qáyin qabıqlog'ida. t.b. kompozitsiyanıń bul versiyası pikirdi ańlatıwdıń anıqlıǵın rawajlantıradı, bilimler sistemasın qáliplestiredi, sóz baylıǵın tańlawdı keńeytiredi; ulıwma - ilimiy sóylew usılın qáliplestiredi.
Tap sol " Qáyin" temasın sezimiy, kórkem tárzde ashıw múmkin. Bunday da, jas avtor qısqı gúmis reńdegi qáyindi, suwıqta kórsetedi; jas kók shóptiń qaynawında báhárgi qáyin baǵın suwretleydi: " Jasıl shawqım g'uvullaydi. "
Ol jazǵı qáyin haqqında aptap ıssınan sayalı turar jay retinde aytıp beredi.
hám eń gózzal - ash altın gúzgı lipas daǵı qáyin.
Qáyin - bul adamlar sevadigan terek, olar qáyin haqqında qosıqlar jazadılar, qosıqlar jazadılar, belgili súwretshilerdiń kóplegen súwretlerin bezatadi... Studenttiń jeke baqlawları tiykarında jazılǵan bayange mısal [9, 421-bet].
Kesh gúzek.
Altın gúzek uzaq ótti. Hámme japıraqlar tógilgen, terekler jalańash. Samal shaqları arasından ısqırıq sadı.
Keshesi qashannan berli suwıq bar, azanda ko'lmaklarda muz bar. Starlińs hám rooks qublaǵa ushıp ketiwdi. Putalar ústinde qızıl tósli qus payda boldı : bular buǵalar. Adamlar ıssı palto hám qolǵaplarda jurediler. Qıs da uzaq emes. (II klass).
Jazıwǵa tayarlıq basqıshları.
“Kompoziyalar, eger olar menen sóylew sawǵasına tiyisli shınıǵıw názerde tutılǵan bolsa, orıs tili sabaqlarında tiykarǵı sabaq bolıwı kerek, lekin olar haqıyqattan da shınıǵıwlar bolıwı kerek, yaǵnıy ılajı bolsa, oqıwshılardıń ózbetinshe háreketleri menen ańlatıw ushın. basqa adamlardıń sóz dizbegilerin tıgıw arqalı emes, bálki awızsha yamasa jazba túrde ǵárezsiz pikirlewleri.[25, 300-bet]
Bayan jazıw bala ushın da, úlkenler ushın da qıyın process bolıp tabıladı, sebebi jazıwchidan tekǵana óz pikirin qáliplestiriw jáne onı ańlatıw ushın qurallardı tabıw, bálki bul processni ámelge asırıw qálewi, qábileti (ayriqsha ózgeshelikke ıyelew) talap etiledi. bul jumıstı ámelge asırıwda sóylew tájiriybesi ).
Tema hám rejeni tańlaw.
Oqıtıwshınıń bayan ústindegi jumısında waqıt hám áhmiyetke iye bolǵan birinshi qádem - temanı tańlaw hám uzaq waqtın joybarlawda bayan temasın anıqlaw. Tema bayannıń teması, bul tekstte ne dep ataladı. Ol bayanda sáwlelendirilgen material, faktlar, hádiyseler, belgilerdi tańlawdı belgileydi, usınıń menen oqıwshılardıń dóretiwshilik oyda sawlelendiriwin rawajlantıradı. Bayandiń tuwrı hám tolıqlıǵı temanı oqıtıwshı tárepinen qanday qáliplestirilganiga, onı oqıwshılarǵa qanday túsiniwine baylanıslı. Bayandiń teması hám bası mudamı da uyqas kelmeydi.
Sonday etip, balalarǵa " Báhárnıń birinshi belgileri" teması usınıs etildi. Mektep oqıwshıları onı basqasha atawları múmkin: " Xosh kelipsiz, báhár! ", " Báhárnıń birinshi xabari", " Báhár kelip atır". Balalar jaqtı, maqsetli, kórkem atlardı jaqsı kórediler. Usınıń menen birge, bas bet niyetti túsiniwge járdem beriwin umıtpawımız kerek. Sonday etip, " Aǵıslar yuguradi" shıǵarmasınıń atı uzaq kutilgan báhárnıń baslanıwı haqqında janlı, sezimiy gúrrińni usınıs etedi; " Regionmiznıń kóshpelinchi qusi" tábiyaat tariyxı teması jáne de keńlew mazmunni, bizneske jaqın usıldı usınıs etedi.
Tema rejeni ashıwǵa járdem beredi, ádetde 3-5 balldan ; sol sebepli " Kuzda" keń teması rejede sáwlelendirilgen tómendegi mazmuńa ıyelewi múmkin:
1. Sentyabr, tábiyaatda kuznıń birinshi belgileri.
2. Aqırǵı atız awıl jumısları.
3. Altın kuznıń quwanıshlı kúnleri.
4. Biziń baǵımızda : alma hám olxo'ri jıynap alamız.
Kompozitsiyanıń túri hám wazıypalarına qaray, tayarlıq jumıslarınıń tolıq maǵlıwmatları ózgeredi, lekin tayarlıqtıń ulıwma basqıshları ámeldegi: birinshisi - jaǵday, ekinshisi - motivatsiya, olar qızıǵıwshılıq hám aytıw yamasa jazıw qálewin keltirip shıǵaradı. Motivatsiya piyada júriw, seyil etiw, ekskursiyalar (muzeyge, kórgezbe, baqqa ), balalardıń ishda qatnasıwı, sayaxatlar, basqa mektepler menen jazıwmalar, qızıqlı adamlar menen ushırasıwlar, teatrga keliw hám taǵı basqalar arqalı payda boladı. balalar daǵı keyip.
Joba hár qanday háreket, hár qanday bayanat ushın zárúr qádem bolıp tabıladı. Bayanatshı óz sóylewi, ásirese monolog haqqında pikir etkende, mudamı tiykarǵı basqıshlardı belgileydi. Eń jaqsı joba jazıladı, keyin awızsha, keyin intellektual. Rejanıń rolin súwretler (súwretler ceriyasi) yamasa gilt sózler menen orınlaw múmkin. I klassta joba kóbinese soraw formasında beriledi; II klassta joba dúziwge uyretiledi, ol jámáátlik dúziledi; III hám Iv klaslarda - jalǵız tártipte.
Bayan tekstin dúziw processinde joba dúzetiliwi múmkin, bul xoshametlantiriladi. Bayange uzaq, tarqaq tayarlıq menen aldınan joba dúziledi, onı qayta qurıw, jaqsılaw múmkin. Teksttiń úlgilerge bóliniwi rejenıń noqatları menen baylanıslı. Bul jerde joba variantları :
Gáplerdi atalg Deklarativ gápler
Ormanda aylanıw etiń.
1. Tayarlıq. 1. Biz ormanǵa baramız.
2. Orman súwretleri. 2. Ormanda júdá shıraylı.
3. Orman xalqı. 3. Orman turmısqa tolıq.
4. Tazalaw daǵı oyınlarımız. 4. Biz jaqsı oynadıq!
Rejeni dúziw waqtı bayannıń túri hám maqsetine qaray belgilenedi: mısalı, súwretti dúziw jobası onı jazıwdan aldın hám hátte súwretti tekseriwden aldın dúziledi; Bul da rejenıń eki variantı bolıwı múmkin: kóriw jobası (aldınǵı, fon, personajlar) hám súwrettiń syujetiga kóre gúrrińdiń jobası, eger suwretde bunday syujet usınıs etilse.
Ekskursiya boyınsha bayan jobası ekskursiyanıń ózi yamasa baqlawlar jobası tiykarında dúziledi. Bul bayan jazıwdan aldın tezlik penen anıqlanıwı múmkin.[9, 406 -bet]
Siz tek jaqsı bilgen hám sizdi uwayımǵa salıp atırǵan zatlar haqqında jaqsı jazıwıńız múmkin. Sol sebepli studentler bayange tayarlıq kóreyotganda, olar ózleri tańlawları hám material menen erkin isley alıwları ushın ol ushın etarli materialǵa ıyelewleri júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Materiallar toplanıwı
Materialdı toplaw kompozitsiyaga tayarlıqtıń ekinshi basqıshı bolıp tabıladı. Toplawdıń eki kanalı hám usılların ajıratıp kórsetiw kerek: ulıwma rawajlanıw, bilimpazlıq, keń kólemli kompetentsiya hám maqsetli toplaw yamasa materialdı tańlaw, onı alıw hám toplaw, málim bir maqsetke muwapıq, bolajaq sóylew, xabar, bayannıń saylanǵan teması..
Birinshi variant turaqlı jáne úzliksiz, ekinshisi anıq belgileńen waqıt aralıǵinda, geyde joybarlastırılǵan bayandan talay aldın, hátte temanı tańlawdan aldın shólkemlestiriledi. Sonday etip, " Regionmiznıń kóshpelinchi qusi" temasına tayarlıqtı waqtında anıq sheklew qıyın ; " Fevral ayındaǵı hawa rayı" teması bir aylıq tayarlıqtı talap etedi: muzey yamasa kórgezbege ekskursiya eki saattan aspaydı, biraq materiallardı úyreniw kataloglar, prospektlar, albomlar arqalı uzaq waqıt dawam etedi, dodalawlar hám tartıslar tez-tez ótkeriledi; uzaq múddetli baqlaw shólkemlestiriledi, derlik úyreniw, mısalı, " lobıya urıwı qanday kógerip shıǵadı" temasına tayarlanıw.
Geyde baqlawdıń ózi dóretiwshilik processga aylanadı, mısalı, " Altın kuz" kompozitsiyasiga tayarlanıwda
Kelesi bayanler ushın material tekǵana mektep oqıwshıları yadında toplandı, bálki esletpeler, eskizlar, sózlikler formasında jazıladı, gilt sózler (tayansh sózler) saylanadı. Agregatda material toplaw dawam etiw waqti tekstti sóylew yamasa jazıw waqtından talay asadı.[9, 409 -bet]
Materialdı toplaw onı sistemalastırıw, isletiliwi kerek bolǵan tiykarǵı zattı atap ótiw, artıqsha, ekinshi dárejeli zatlardı kesiw menen juwmaqlanadı. Materialdı toplaw menen bir qatarda, onı tártipke salıw menen bir qatarda, tildi tayarlaw da ámelge asıriladı : birinshiden, sózlikti tańlaw hám tayarlaw, sózlerdiń orfografiyasın tekseriw, ekinshiden, sóz dizbegiler, gápler hám tekst bólimlerin dúziw; tekst.
Tuwrısıda, bayange tayarlanıw procesi, sonıń menen birge, tıńlawdıń ózi de kóplegen variantlarǵa, shablonnan shetke shıǵıwǵa ıyelewi múmkin, sebebi bayan ústinde islewdiń barlıq basqıshları kóbirek yamasa kemrek dóretiwshilik xarakterge iye, ol hár bir studenttiń individuallıǵın kórinetuǵın etedi, onıń qızıǵıwshılıqları, qábiletleri, qábiletleri. Mısallar bunı kórsetedi:
Biziń Murka.
Biziń Murkanıń murti bar. Jumsaq pánjeler, ıssı palto. Men Murka sutin berdim. Murka tolǵan. Ol egilib qaldı, lekin uyqlamaydı, qaraydı.
Bunday bayan sezimli, bayqaǵısh balalarǵa xos bolıp tabıladı. Ol janlı jazılǵan, balalar ruwxıylıqı, qızıǵıwshılıqları, pikirlew tárizi, sonıń menen birge, til sezimin sáwlelendiredi. Mektep oqıwshıları tiliniń operativligin qádirlew, kemshiliklerdi júdá ıqtıyatlılıq menen hám kishi piyillik menen ońlaw kerek. Balalarda gózzalǵa, tiri sózge mehrni tárbiyalaw kerek. Olardan tek birovnikini jazıwǵa ádetlańanlar ǵárezsizlik jolındaǵı psixologiyalıq tosıqtı jeńip oǵada almaydılar [9, 408-bet].
Bayan jazıw.
Keliń, bayannıń awızsha sóylew dizaynine toqtalıp ótemiz, yaǵnıy. teksttiń ózin dúziw, onı jazıp alıw, jetilistiriw, qátelerdi oqıwshılardıń ózleri tárepinen ońlaw, tekseriw.
Birinshi hám ekinshi basqıshlar ádetde bayan jazılatuǵın sabaq sheńberinden tısqarına shıǵadı. Sonday etip, ekskursiya boyınsha bayan ushın material toplanıwı geyde jazıwdan talay aldın júz boladı ; tábiyiy hádiyselerdi baqlaw bir hápte yamasa hátte bir ay dawam etiwi múmkin; súwret ádetde kompozitsiyadan aldın tezlik penen kórip shıǵıladı. Geyde joba aldınan dúziledi. sol sebepli bayan teksti jazılatuǵın sabaq tayarlıq jumısınıń juwmaǵı retinde qaraladı.
Eger bayan uzaq tayarlıq nátiyjesi bolsa, ol jaǵdayda bayan sabaǵınıń qurılısı tayarlıq jumısınıń ózgeshelikine baylanıslı. Bayan jazıw sabaqlarınıń tiykarǵı qásiyetlerin ajıratıp kórsetiw múmkin.
1. Bayan teması hám wazıypaların bayanlaw, olardı studentler menen talqılaw.
2. Materialdı tártipke salıw maqsetinde sáwbet, eger ol aldınan tóplanǵan bolsa - baqlawlar processinde yamasa onı toplaw ushın.
3. Rejeni dúziw yamasa onı jańalaw, eger joba ilgeri dúzilgen bolsa.
4. Teksttiń sóylewiy tayınlıǵı : bólek sóz dizbegiler, gápler yamasa izbe-iz teksttiń bólimlerin jıynaw.
5. Qıyın sózlerdi jazıwǵa orfografiya tayarlaw.
6. Bayan jazıw, oqıtıwshı tárepinen individual járdem kórsetiw.
7. Óz-ózin tekseriw, anıqlanǵan kemshilik hám qátelerdi ońlaw.[21, 201-bet]
Baslanǵısh mektepte bayan ústinde islewdiń tómendegi jaǵdayların kórip shıǵıń.