Ózbekistan respublikasi joqari TÁlim, ilim hám innovatsiyalar wázirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

(2-súwret). Aral teńiziniń qurıwı.
Aral hám Aral boyında júz berip atırǵan jedel túrdegi shólleniw hádiysesi dúnya tájiriybesinde ushıratılmaǵan. Sol sebepli de onı muǵdar hám sapa tárepten bahalawda talay qıyınshılıq larǵa dús kelinip atır. Teńiz tubiniń ashılıwı hám dárya deltalarınıń qurıwı esabına shól maydanları keńeymekte. Ashılıp qalǵan 4 mln.ga maydan mayda duz bóleksheleri menen qoplanıp jańa formadaǵı qum qoplamlarını payda etdi. Sonday etip, Oraylıq Aziya aymaǵında qum-duz aerozolların samal járdeminde kóshirip juretuǵın kúshli Jańa derek payda boldı. Dáslepki maǵlıwmatlarǵa kóre jılına atmosferaǵa 15 - 75 million tonnaǵa shekem shań ushıwı múmkin. Shań -duzlardıń atmosferaǵa ushıwın birinshi ret 1975-jılı kosmostan gúzetilgen. Bunday shańlar jıldıń úsh ayı dawamında gúzetiledi. Duzlardıń er maydanına jayılıwı nátiyjesinde paxtanıń zúráátliligi 5-15 %, salıniki bolsa 3-6 % ge tómenlep ketgen. Aral boyına jayılıp atırǵan shań -duz bóleksheleriniń ulıwma muǵdarı ortasha 520 kg/ga payda etip, topıraq jaǵdayı jamanlasıwınıń tiykarǵı sebeplerinen biri bolıp qaldı.
Qaraqalpaqstan respublikasınıń suwǵarılatuǵın maydanları shań -duz fraktsiyaları 250 kg/ga den Shımbay rayonında 500 tonnaǵa shekem baradı. Kebirlengen qum shańları jılına Aral boyındaǵı 15 mıń ga jaylawlardı iyelep atır. Ǵóza ushın ajıratılǵan maydanlar kesellik qozǵawtıwshı zıyankesler menen zıyanlanǵan. Awıl xojalıq ónimleriniń muǵdarı tómenlep ketmekte. Amiwdáryanıń joqarı aǵımındaǵı aymaqlarda meliorativ jaǵdayı jamanlasıwı (Surxondaryo, Qashqadárya, Buxara, Samarqand) II kategoriyadaǵı orta aǵımında jaylasqan Turkmenistandıń suw xojalıq rayonlarında quramalı meliorativ jaǵday kelip shıǵıp atır. Amiwdárya hám Sirdáryaniń tómen aǵıslarında kópshilik maydanlar meliorativ jaǵdayı menen III hám IV kategoriyaǵa tiyisli jerler esaplanadı, kebirlengen, kúshli kebirlengen maydanlar 35 – 70 % quraydı. Topraqlarınıń shorlanıwı esabına awıl xojalıq eginleri ónimi Ózbekstanda 30 %, Turkmenistanda 40 %, Kazaxstanda 30-33 %, Tadjikistanda 19 %, Kirgizstanda 20 % ge tómenlep ketti. Oraylıq Aziyada keyingi jıllarda jalpı paxta óniminiń ósiwi sezilerli emes. Ósimlikler qatlamınıń ózgeriwi menen ulıwma jamǵarıw rezervi 1200 den 500 mıń tonnaǵa shekem kemeydi. Dárilik ósimlikler rezervi azayıp, siyreklesip barıp atır. Jaylawlardıń qısqarıwı hám ónimdarlıq tıń tómenlewi sharba mallarına óz tásirin kórsetip atır. Shóllengen jerler maydanı kúnden-kúnge artıp barıp atır.
Aral teńiziniń qurıwı ıqlım ózgeriwine de sebep boldı. Qurǵaqshılıq sebepli ıqlımdıń keskin kontinentallıǵı artıp ketti. Teńiz hám qurǵaqlıq ortasındaǵı temperaturanıń ózgeriwi, samal tezliginiń artıwı, suwdiń tolqınlanıw hádiysesin kusheytiwine alıp keldi. Ilgerileri qum artıqsha ıǵallıqtı jutıwı esabına ıǵallıq tı mudamı ustap turıwı, shól ósimliklerin rawajlanıwına járdem berer edi. Kúshli kebirlengen jer astı suwınıń tereń jaylasıwı shólleniw procesin kúsheytirmekte. Amiwdárya hám Sirdárya suw qáddiniń tómenlewi nátiyjesinde dáryalardıń tómen bóleginde suw tasqınların kemeytirip jiberdi. Bul óz gezeginde toǵay ósimlikleri maydanların qısqarıwına, ilgeri gumusǵa bay bolǵan otlaqı -batpaqlı topraqlar paydasız otlaq taqır, shól qumlı topıraqlarǵa aylanıwına alıp keledi.