Ózbekistan respublikasi joqari TÁlim, ilim hám innovatsiyalar wázirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASİ JOQARİ TÁLIM, ILIM
HÁM INNOVATSIYALAR WÁZIRLIGI
BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI
SİRTQİ BÓLIM

«Social ekologiya» páninen

KURS JUMÍSÍ
Tema: “Aral boyı saciallıq mashqalaları”

Orınlaǵan: 2- ekologiya hám qorshaǵan ortalıq tı
qorǵaw tálim baǵdarı studenti
Abdikarimov Tanatar.
Kurs jumıs ı basshısı: Xabibullaev A.

Nókis-2023

MAZMUNİ
KIRISIW..................................................................................................................3
I BAP. ARAL BOYİ SACIALLİQ MASHQALALARİNİŃ PAYDA BOLİWİ
1.1. Aral teńizi hám Aral boyı ekologiyası................................................................6
1.2. Aral mashqalasınıń keri áqibetleri....................................................................9
II BAP. ARAL HÁM EKOLOGIYA
2.1. Aral boyı xalqınıń den sawlıǵı..........................................................................11
2.2. Aral mashqalasınıń ósimlik hám haywanat dunyasına tásiri.............................13
III BAP. ARAL HÁM ARAL BOYİ MASHQALARİN SAPLASTİRİW
3.1. Aral hám Aral boyı mashqalasınıń keri tásirlerinen qorǵanıw hám olardı saplastırıw jolları.....................................................................................................18
3.2. Aral mashqalasın saplastırıw ushın islenip atırǵan házirgi is-ilajlar ...............21
JUWMAQLAW.....................................................................................................23
PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR ..............................................................25


Kirisiw
Temanıń aktuallıǵı: Aral mashqalası dúnyadaǵı eń qáweterli ekologiyalıq máselelerden biri bolıp tabıladı. Bir payıtlar úlkenligi boyınsha dúnya kóleminde tórtinshi eń úlken kól bolǵan teńiz, Amiwdárya va Sirdáryalardan aǵıp keliwshi suwdan awıl xojalıǵı máqsetleri ushın alınıwı artınan 1997-jılǵa kelip aldınǵı kóleminden shama menen 10 procentke qısqardı. Búgińi kúnde bul aymaq qum hám shań dúbeleylerdiń payda bolıwına óziniń kóplegen úlesin qosıp atır. Bul bolsa óz gezeginde júz kilometrlep aymaqtaǵı átirap-ortalıq qa hám insanlar salamatlıǵına unamsız tásir kórsetip atır.
Aral hám Aralboyı aymaǵında ekologiyalıq jaǵdaydı jaqsılaw, Aral teńizi qurıǵan túbi hám Aral regioninan kóterilip atırǵan qum, duz hám shań bóleksheleriniń unamsız tásirlerin kemeytiriw, bul aymaqlarda shól ósimliklerinen Jasıl qatlamlar qurıw jumıs ların izbe izlik penen dawam ettiriw hám de global ıqlım ózgerisleriniń unamsız tásirin jánede jumsartiriw máqsetinde 2022-jıl 19-yanvar kúni qarar qabıllandı.
Insan qawipsizligi boyınsha kóp tárepleme seriklik tiykarındaǵı trast fondı háreketlerdiń birden-bir hám kompleks strategiyasın islep shıǵıw máqsetinde de mámleketler umtılıw-háreketlerin, da ­xalqaro programmalardı birlestiriw jolındaǵı tuwrı umtılıw bolıp tabıladı. Ózbekstan oǵan milliy programmalardı ámelge asırıw arqalı úles qosadı.
Prezident Shavkat Mirziyoyev Qaraqalpaqstanǵa keldip, ulıwma baxası 1,5 milliard dollarlıq ónlap joybarlar ámelge asırılıwı xabar berildi. Olar ekonomikalıq rawajlandırıw, jumıs jayları qurıw, den sawlıq tı saqlaw sistemasın jaqsılaw sıyaqlı tarawlarǵa qaratılǵanı menen aktual bolıp tabıladı. Sebebi búgińi kúnde Aralboyı xalqı áyne sol jónelislerge mútajlik sezip atır. Analıq hám de ­bolalikni qorǵaw, Aral qurıwı sebepli kelip shıqqan keselliklerge qarsı gúresiw hám álbette, ekologiyalıq jaǵdaydı turaqlılastiriw, onıń jáne de jamanlasıp ketiwiniń aldın alıw usılar qatarına kiredi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Ózbekstan Respublikası Prezidenti janındaǵı Aralboyı xalıq aralıq innovatsiya orayınıń iskerligi nátiyjeliligin asırıwǵa tiyisli qosımsha ilajlar tuwrısında”ǵı sheshimi qabıllandı. Sheshimge muwapıq, Aral teńizi qurıwı aqıbetlerin saplastırıw hám de sayaxatshılar sanın kóbeytiwge qaratılǵan “My garden ın the Aral Sea” (“Araldagi baǵım”) agro hám ekoturizm joybarı ámelge asırıladı.
Xalıq aralıq innovatsiya orayınıń mútajliklerinen kelip shıǵıp, kórgezbeli tájiriybe-sınaq maydanların shólkemlestiriw máqsetinde Qaraqalpaqstan aymaǵındaǵı rezerv jer maydanları, Aral teńiziniń qurıǵan túbindegi aymaqtan hám de Aralboyı aymaǵındaǵı orman fondı jerlerinen jer maydanları ajratıladı. Maǵlıwmat ushın, Xalıq aralıq innovatsiya orayı tárepinen “Moynaq” hám “Samenbay” tájiriybe-sınaq maydanları islengen, sonıń menen birge shorlanıw hám qurǵaqlıqqa shıdamlı shól hám tábiyat kórinisili ósimlikler genofondi qáliplestırılıp, 13 túrdegi ósimlik dúnyası obyektleri sınaqtan ótkerilmekte.