Ózbekistan respublikasi joqari TÁlim, ilim hám innovatsiyalar wázirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

1.2. Aral mashqalasınıń keri áqibetleri
Qurǵaǵan Aral teńiziniń ultanlarınan duzlı-shańlardıń samal járdeminde alıp ketilip, arqa, arqa-shıǵıstan (60% ten aslamı) samaldıń yesıw baǵdarı boyınsha túslik hám túslik-batisqa qaray, yaǵniy Qaraqalpaqstan Respublikasınıń aymaǵına, Ózbekistannıń Xorezm oblasti hám Turkmenstan Respublikasıniń Tashauz oblastiniń ayrım bólimlerine shókpege túsedi. Duz-shańniń alıp ketiliwi tiykarınan tábiyiy hám tábiyiy anomallıq protsessler nátiyjesinde, siyrek adamlardıń xojalıq islerine baylanıslı antropogen tásir yetıwleri arqalıda ámelge asadı.
Kóshpeli qum hám dáslepki qurǵaǵan teńiz ultanlarınıń úlken maydanları kúshli samallardıń tásirinde duzsızlanıp, kem duzlanǵan shól orınlar payda baladı hám sońinan hár qıylı ósimlikler menen qaplanadı. Házirgi waqıtta Aral teńiziniń Túslik bóliminiń qurǵaǵan ultanlarında neft, gaz hám basqada qazılma baylıqlardı izertlew máqsetinde burawlap qazıw, seksewil yegıw, seksewil melioratsiyası hámde fitomelioratsiya jumısları jurgizilmekte. Nátiyjede antropogen jollar menen hawanıń pataslanıwı, sanday aq, shańlı-dúzli aerozollardıń samal járdeminde kóteriliwi hám qorshaǵan ortalıqqa tusıwı intensiv túrde dawam yetip átir.
Aral teńiziniń qurǵaǵan ultanlarınan kóterilgen duzlı-shańlı bóleksheler teńizdiń túslik-batis bóliminde jaylasqan: Beynew , Karakalpakiya, Jaslıq, Qiriq-Qız hám Abadan temir jol stanciyaları bándirgilerindegi joqarı voltli elektr tarmaqları liniyalarınına, transformatorlarǵa, elektr ótkerıwshi áspablar menen priborlarǵa tásir yetekte. Ásirese, qis hám báhár aylarında, jawatuǵın jawın-shashınlar waqıtında, joqarı voltli elektr ótkerıw liniyalarına, apparatlar hám qurallarǵa jabısıp qalǵan duzlı-shańlar erip qısqa tutasıwlardı payda yetedi. Sebebi, duzlar- kúshli elektrolitler yesaplanıp, qısqa tutasıwlardı payda yetip, órt qáwiplerin hám avarıya jaǵdayların keltirip shıǵarmaqda. Nátiyjede, temir jol liniyalarınıń islew funktsiyaları buzıladı, sanaat tarmaqlarına hám tutınıw áspablarına úlken ziyan keltiredi. Grafik boyınsha temir jollar arqalı júk hám adamlardı tasıw irkiledi, sanaat kárxanaları toqtaydı hám úziliske túsedi. Máselen: 1984-2004 jıllar aralıǵında joqarıda atap ótilgen temir jol stanciyalarında hár kúni 3-5 ten 18-20 ǵa shekem avarıya waqiyaları júz berdi. Bul awhallar tiykarınan atmosfera shókpeleri menen duzlı -shańlardıń jawın-shashınlar waqıtında elektr tarmaqlarında payda yetken qısqa tutasıwlarınan kelip shıqtı.
Túslik Aralboylarında, Aral teńizine jaqın jaylasqan yelatlı orınlarda, duzlı-shańlı aerozollar hár qıylı qurallarǵa, priborlarǵa, metallokonstruktsiyalarǵa, avtotraktor texnikalerina, agregatlarǵa hám hátteki qorda saqlanıp atirǵan mexanizmler menen metall bólekshelerge kúshli tásir yetip alardı korroziyaǵa ushiratdı. Usınday mazmundaǵı awhallardı saplastırıw ushın Orta Aziya temir jol-transportı ilim-izertlew institutınıń ilimpazları hámde temir jol transportı xizmetkerleri tikkeley bizlerdiń másláhátlerimiz boyınsha elektr tarmaqlarında qollanılatuǵın arnawli ogolovnikler hám basqada úskenelerdiń jańa konstruktsiyaların islep shıqtı. Solayınsha temir jol bandirgilerinde júz beretuǵın keri tásirler saplastırıldı hám alardıń aldın-alıw ilajları islep shıǵıldi.
Shańlı-duzlı aerozollardıń samal járdeminde kóteriliwi meteorologiyalıq faktorlardı keskin ózgertedi, atmosfera hawasın pataslaydı, suw obyektleriniń quramın, azıq-awqat ónimlerin hám basqada abiotikalıq obyektlerdi ziyanlaydı. Bul keri tásirlerdiń aldın alıw hám alardı pútkilley saplastırıw isleri tek ǵana tábiyattı qorǵaw ilajların islep shıǵıw hám onı tezden ámelge asırıw arqalı ǵana tolıq saplastırıladı.