Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

Синф деганда, ёши ва билим даражаси бир хил бўлган ўқувчилар гуруҳи тушунилади.
Дарс - аниқ мақсадни қўзлаб белгиланган вақтда бир хил ёшдаги ўқувчи, ёшлар билан ўқитувчи раҳбарлигида олиб бориладиган машғулотдир.
Дарснинг мақсади, мазмуни, ҳажми таълим стандартлари (ўқув режа, дастур, дарслик ва қўлланма) асосида белгиланади. Дарс ўқув ишларининг асосий ташкилий шакли экан, бу жараёнда қуйидагиларга амал қилиниши лозим:

4. 
   Ҳар бир синфда ўқувчиларнинг ёши ва билим даражаси бир хил бўлиши лозим.
   
5. 
   Дарс қатъий жадвал бўйича белгиланган аниқ муддатда олиб борилиши керак.
   
6. 
   Дарс ўқитувчи раҳбарлигида бутун синф билан ва алоҳида
   ўқувчилар билан ишлаш шаклида олиб борилади.
   

4.Дарс, ўқув фанининг характери, ўтилаётган материалнинг
мазмунига қараб турли усуллар ва воситаларда олиб борилади
ва таълим тизимининғ бир қисми сифатида тугалланган билим беради ва навбатдаги билимларни ўзлаштирмоқ учун замин яратади.
Шуни унутмаслик керакки, ўқув юртларида таълим ишлари фақат синф-дарс шаклида олиб борилмасдан, балки амалий машғулотлар, тажриба ишлари шаклида ҳам ўтказилади. Бу машғулотлар синфдан ва мактабдан ташқарида факультатив машғулотлар, тўгараклар, экскурсиялар шаклида амалга оширилади.
Дарс - таълимнинг асосий шакли экан, у илмий, тизимли, тушунарли, онгли ва фаол бўлиши, билимлар мустаҳкам ўзлаштирилиши, ўқувчи-талабанинг шахсий хусусиятлари эътиборга олинган ҳолда ташкил этилиши лозим. Бу дарс олдига қатор дидактик талабларни қўяди. Жумладан:

6. 
   Ҳар бир дарс аниқ мақсадни кўзлаган ҳолда пухта режалашгирилмоғи лозим. Бу жараёнда ўқитувчи дарснинг таълими ва тарбиявий мақсадини белгилайди. Дарс босқичларини, яъни қандай бошлаш, қандай тамомлаш кўргазмали материаллардан фойдаланиш кабиларни олдиндан ҳал қилиб олади.
   
7. 
   Ҳар бир дарс аниқ ғоявий, мафкуравий изланишга эга бўлиши лозим. Ўқитувчи эса улардан тарбиявий мақсадда фойдаланмоғи лозим.
   
8. 
   Ҳар бир дарс мактабнинг, ижтимоий муҳитнинг имкониятини ҳисобга олган ҳодда амалиёт билан боғланмоғи, кўрсатмали воситалар билан жиҳозланмоғи лозим.
   
9. 
   Ҳар бир дарс характерига мос усул, услуб ва воситалардан самарали фойдаланилган ҳолда ташкил этилиши лозим.
   
10. 
    Дарс учун ажратилган соат ва дақиқаларни тежаш ва унумли фойдаланиш даркор.
    

6. 
   Дарс жараёнида ўқитувчи ва ўқувчи ўзаро фаол муносабатда бўлиши лозим, ўқувчи талаба пассив тингловчига айланмаслиги лозим.
   
7. 
   Машғулотлар бутун синф билан ва ҳар бир ўқувчи билан, уларнинг шахсий хусусиятлари эътиборга олинган ҳолда олиб борилиши керак.
   

8. Дарснинг мазмуни ва характерига қараб халқимизнинг бой маънавий меросидан, маънавий қадриятларидан самарали фойдаланиш жуда муҳим.
9. Ўтилаётган мавзунинг мазмунига боғлиқ ҳолда мустақил юртимиздаги ўзгаришлардан ўқувчи талабаларни хабардор қилиш лозим.
10. Дарсда Президентимиз И.Каримовнинг таълим соҳасидаги фикрлари, юртимиз келажаги бўлган ёшларимизга, фарзандларимизга қарата айтган мурожаатларидан ўз ўрнида фойдаланиш даркор.
Демак, таълим назарияси ва амалиётида дарс турлари ва уларнинг тузилишига ҳам алоҳида муаммо сифатида қаралади ва ўрганилади.
Дарс билим, кўникма ва малакалар билан ўқувчиларни қуроллантиришда асосий роль ўйнайди. Шу сабабли ўқув машғулотларига ажратилган вақтнинг асосий қисми дарс ўтиш учун сарфланади.
Таълим тизимида тажрибадан ўтган дарс турлари қуйидагилардан иборат:

6. 
   Янги билимларни баён қилиш дарси.
   
7. 
   Ўқув материалларини мустаҳкамлаш.
   
8. 
   Такрорлаш ва билимларни умумлаштириш дарслари.
   
9. 
   Ўқувчиларнинг ўзлаштириши назорат қилиши ва баҳолаш дарслари.
   
10. 
    Дарс турлари, уйғунлашган дарслар.
    

Таълим жараёнида энг кўп қўлланиладиган дарс янги билимларни баён қилиши дарсидир.
Бу дарснинг тузилиши қуйидагича:

7. 
   Дарсни ташкил қилиш.
   
8. 
   Янги билимларни баён қилиш.
   
9. 
   Янги билимларни мустаҳкамлаш.
   
10. 
    Янги билимлар устида машқ ўтказиш.
    
11. 
    Янги билимларга боғлиқ уй машғулотлари бериш.
    
12. 
    Дарсни якунлаш.
    

Дарс турларининг ўзгариши билан дарснинг тузилишида ҳам ўзгаришлар бўлади. Масалан, дарс турлари уйғунлашган дарсларида дарснинг ҳамма элементлари мавжуддир:

4. 
   Дарсни ташкил қилиш.
   
5. 
   Уй тошпириқларини бажарилишини назорат қилиш ва
   баҳолаш.
   
6. 
   Янги мавзуни баён қилиш.
   

4. 
   Янги мавзуни мустаҳкамлаш.
   
5. 
   Уй топшириқлари бериш.
   
6. 
   Дарсни якунлаш.
   

Таълим тизимида, такрорлаш ва билимларни мустаҳкамлаш дарслари ҳам кўп қўлланилади.
Ўқитувчи дастурнинг маълум бир қисми, катта мавзулар ўтиб бўлингандан сўнг бундай дарслар уюштирилади.
Бу дарс билимларни оралиқ назорат орқали баҳолашда ҳам хизмат қилади. Режада мўлжалланган ўқув материали ўтиб бўлингач, у албатга якунланади ва хулосалар чиқарилади.
Дарс ўқитувчи ва ўқувчининг ижодий ҳамкорлигига асосланиши лозим. Шундагина ўқувчи мустақил эркин фикрлай олади, иродаси тарбияланади, нутқи ривожланади, муаммоли вазият изланишлар орқали ўз йўлини топа олади.
Ўқув машғулотларининг синфдаги шакли дарсдан ташқари яна қўшимча қатор таълим шакллари мавжуд бўлиб, булар амалий-тажриба машғулотлар, қўшимча дарслар, факультативлар, экскурсия кабилардир.
Булар дарсда берилган билимларни тўлдириш, мустаҳкамлаш, амалиёт билан боғлаш учун уюштирилган қўшимча машғулотлар ҳисобланади. Булардан ташқари, ўқув юртлари тажрибасида фан тўгараклари, ишлаб чиқариш амалиёти, ўйин шаклидаги машғулотлардан ҳам фойдаланмоқда.
Узлуксиз таълимнинг ҳамма босқичларида таълимнинг ўзига хос ташкилий шакллари мавжуд. Жумладан: икки босқичли олий таълим тизимида ўзига хос таълим шакллари мавжуд. Маърузалар, семинар ва амалий машғулотлар, кафедра ўқитувчиларининг очиқ маърузаларида қатнашиш, маъруза матнини тайёрлаш ва муҳокама қилиш, ўқув курслари бўйича дастурлар тайёрлаш кабилар олий таълимнинг кўп қиррали йўналишлари ва шаклларидир.
Олий таълим тизимида маъруза ўқув жараёнининг ҳам усули, ҳам шакли ҳисобланиб, у талабаларга фан асосларини оғзаки, узвий ва мунтазам сингдиришга хизмат қилади. Маъруза туфайли талаба шу фаннинг моҳиятини тушуниб боради. Маъруза эркин фикрлашга, фан усулида ўйлашга мажбур этади. Шу сабабли, маъруза илмий тафаккурни ривожлантиришнинг ўзига хос мактабига айланади. Маърузани шундай ўқиш лозимки, унинг таъсирида талабаларда шу фанга унинг вазифа ва келажагига нисбатан турли қарашлар, илмий эътиқод, ғоя ва миллий мафкура асослари шакллансин. Бунинг учун ўқитувчи ҳар бир маърузанинг мазмунини фандаги янгиликлар билан бойитиши ва танлай билиши лозим. Маъруза ижобий ҳамкорликка таяниб ташкил қилингандагина самарали натижа беради.
Бундан ташқари, дарс ва маърузанинг самарали натижаси ўқувчи ва талабаларнинг ўқув жараёндаги руҳий ҳолатларини қай даражада ҳисобга олинишига ҳам боғлиқ. Шундай экан, таълимни самарали ташкил этиш, дарснинг, маъруза ва бошқа шаклларидан ўринли фойдаланиш, ўқитувчининг педагогик маҳорати, педагогик маданияти, ўз предметини пухта билиши ва ўқувчи талабалар билан умумий тил топа олиши таълим-тарбия жараёнида ғоят катта аҳамиятга эгадир.
Ўқитувчи амалий ва семинар машғулотлари ўтказишда таянч фигура ҳисобланади. Олий ўқув юртларида ва махсус ўқув юртларида ўқитувчига ўзининг ихтисослиги бўйича ўқув ва услубий ишлар, ўқув ва ишлаб чиқариш ишларига, талабаларнинг мустақил машғулотлари ва илмий-тадқиқот ишларига раҳбарлик қилиш юклатилади.
Ўқитувчи фаолиятининг асосий мазмуни ўз ичига бир неча вази-фалар – таълим, тарбия, ташкил қилувчи ва тадқиқот вазифаларини олади. Улар барчаси бир бутунни ҳосил қилиб, айримларда уларнинг бири бошқасидан устувор бўлади. Олий ўқув юртининг ўқитувчилари учун педагогик ва илмий фаолиятнинг уйғунликда олиб борилиши хос: илмий тадқиқот ички дунёни бойитади, унинг ижодий салоҳия-тини ривожлантиради, билимлар даражасини оширади.
Педагогик мақсад чуқур умумлашмаларга ва материални тизим-лаштиришга, асосий ғоя ва хулосаларни шакллантиришга, аниқлаш-тирувчи саволлар беришга, ҳаттоки янги фаразларнинг туғилишига ундайди.
Олий ўқув юртларининг ўқитувчиларини шартли равишда уч гуруҳга ажратиш мумкин:
1. Педагогик йўналиш устувор бўлган ўқитувчилар (умумий сондан 2/5).
2. Илмий тадқиқотлар олиб бориш устуворлик қилган ўқитув-чилар (тахминан 1/5).
3. Педагогик ва илмий фаолиятни бир хил олиб борадиган ўқитувчилар (1/3дан сал кўпроқ).
Амалиёт кўрсатишича, педагогик фаолият илмий фаолият билан мустаҳкамланган бўлмаса, касб педагогик маҳорати тез сўнади. Ма-ҳорат педагогик вазифаларни педагогик вазиятларни таҳлил қилиш асосида кўра билиш ва шакллантириш ва уларни ечишда оптимал услубларни топа билишдан ташкил топади.
Ижоднинг ҳар бир турида бўлганидек, педагогик фаолиятда амалдаги ва мустақил топилган нормативлар ўзига хос равишда уйғунлашади. Педагогнинг ижодий ўзига хослиги – унинг фаолиятига берилган юқори баҳо бўлиб, ҳар қандай ижодий фаолиятдагидай ўқитувчи шахси билан ўзаро боғлиқ. Ўқитувчи фаолияти уч таркибий қисмдан иборат бўлади: педагогик фаолият, педагогик муомала, шахс. Шахс – педагогик фаолият ва педагогик муомалада унинг касб маҳоратини белгиловчи меҳнатнинг бош омилидир. Педагогик фао-лият – меҳнат технологияси бўлиб, педагогик муомала – унинг иқли-ми ва муҳитидир, шахс – ўқитувчи ишининг идеали, ички мазму-нидир.
Педагогик тизим томонидан қўйиладиган мақсад ва вазифалар, мазмун, норма педагог ва олим фаолиятининг объектив таркибий қисмлари бўлса, унда илмий-педагогик фаолият услублари индиви-дуал-субъектив характерга эга. Уларни қўллаш ҳар бир ўқитувчининг қобилиятига боғлиқ.