Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик университети

 
5-§. Анъанавий-диний ҳуқуқ оиласига кирувчи мамлакатларда 
норма ижодкорлиги амалиёти 
 
Анъанавий-диний ҳуқуқ оиласига кирувчи мамлакатлар асосан 
ислом давлатлари ва одат ҳуқуқи амалда бўлган Африка қитъаси 
мамлакатлари ҳисобланади. 
Диний ҳуқуққа кирувчи ислом давлатларида асосан икки 
йўналиш: суннийлик (Аҳли сунна вал-жамоа - суннат ва жамоат аҳли) 
ва шиалик (шиат Али - Али тарафдорлари) мавжуд бўлиб, уларнинг 

---

162
ҳар бирида турли масалалар бўйича бир қанча мазҳаблар мавжуддир. 
Учинчи йўналиш хорижийлар (хавориж - ажралиб чиққанлар) VII 
асрнинг иккинчи ярмида деярли йўқ бўлиб кетган. Одатда, ислом 
дини, ислом таълимоти деганда, суннийлик назарда тутилади. Баъзи 
ҳолларда эса шиалик ғоялари алоҳида ажратиб тушунтирилади. 
Суннийлик кўпгина араб ва мусулмон мамлакатларнинг давлат 
мафкурасини ташкил килади. Эрон Ислом Республикасида 
шиаликнинг имомий-жаъфарий мазҳаби давлат ҳуқуқининг асосидир. 
Суннийликда фиқҳий мактаблардан ташқари ақидавий муаммоларда 
ихтилофга борган кўпгина мазҳаблар мавжуд бўлиб, улар асосан 
қуйидаги масалаларда бир-биридан фарқ қилади: олий ҳокимият 
(имомат, халифалик); имон; қазо ва қадар; Аллоҳнинг зоти ва 
сифатлари масаласи; фиқҳий масалалар. 
Ҳар қандай мусулмон фиқҳда маълум мактаб ёки мазҳабга 
(масалан, ҳанафийликка) эргашган бўлиши билан бир вақтда, иймон 
масаласида ашъарий, тақдир масаласида қадарий, сифат масаласида 
эса мўътазилий ақидасида бўлиши мумкин. Албатта, бундай ҳолат 
кам учрайди. Чунки йирик мазҳаб соҳиблари нафақат бир йўналишда, 
балки исломдаги барча масалалар бўйича ўз фикрларини 
билдирганлар. 
Азалдан бизнинг юртимизда фиқҳда ҳанафийлик, ақидада эса 
мотуридия таълимотига риоя қилиб келинган. Лекин усул (асосий 
масалалар)да юқорида санаб ўтилган суннийлик мазҳаблари орасида 
ҳеч қандай ихтилоф, қарама-қаршилик йўқ. Уларнинг барчаси “тўғри 
йўлдан борувчи” деб эътироф этилган. 
Суннийлик йўналиши “Аҳли сунна вал жамоа” деб аталади ва 4 
та фиқҳий мазҳабдан иборат: ҳанафий, шофиий, моликий, ҳанбалий. 
2 та ақидавий: ашъарий ва мотуридий таълимотига амал қилади. 
Бугунги кунда дунёдаги тахминан 1,3 миллиард мусулмон 
аҳолисининг 92,5 фоизини суннийлар ташкил этиб, улар мазҳаблар 
бўйича қуйидаги нисбатда бўлинганлар: ҳанафийлар - 47 %, 
шофиийлар - 27 %, моликийлар 17 %, ҳанбалийлар - 1,5%. 
Шиа йўналиши исмоилий, ибодий, жаъфарий, зайдий 
мазҳабларини ўз ичига олиб, дунёдаги мусулмонларнинг 7,5 фоизини 
ташкил қилади. 
Фиқҳ “Аллоҳ таоло ўз пайғамбари Муҳаммад алайҳиссалом 
орқали нозил қилган шариатни теран фаҳмламоқ” маъносини 
билдиради. Бошқа таърифда: “Фиқҳ - шаръий далиллардан фаръий 
ҳукмлар чиқаришдир” дейилади. Бу таърифдаги “шаръий далил” 

---

163
Қуръони Карим ва Ҳадиси шарифдир. “Фаръий ҳукм” эса умумий 
ҳукмдан келиб чиқадиган хусусий фикрдир. Шариатда фаръий 
ҳукмлар асосан ибодат ва муомалотларда намоён бўлади. Ҳар бир 
фақиҳ олим ҳукм чикаришда асосан куйидагиларга таянмоғи шарт 
ҳисобланади: биринчиси - Куръони Карим. Агар фақиҳ исломда 
бирор нарсанинг ҳукми қандай эканлигини билмоқчи бўлса, аввало 
Қуръонга мурожаат қилади. Унда нима ҳукм бўлса, ҳеч 
иккиланмасдан уни қабул қилади. Иккинчиси – Муҳаммад 
пайғамбарнинг суннатлари бўлиб, улар ниҳоятда эҳтиёткорлик билан 
танлаб олиниши зарур. Учинчиси – Ижмоъ, ўз даврининг ижтиҳод 
диний манбалардан мустақил ҳукм чиқариш даражасига етган 
уламоларнинг якдиллик билан бирор масалани қабул қилишларидир. 
Тўртинчиси - Қиёс. Яъни ҳукми ворид бўлмаган масалани Қуръон ва 
ҳадисда шунга ўхшаш ва ҳукми келган нарсага қиёслаб фатво 
чиқариш. Кейинчалик ижтиҳод қилиш натижасида қатъий далолат 
қилишнинг иложи бўлмаган масалалар хусусида ижмоъ - яъни 
уламолар бир фикрга келиб ҳаракат қила бошладилар. Шундай қилиб, 
қиёслаш орқали ва юқорида айтилганлар билан бирга янги бир фан - 
усули фиқҳ, яъни мусулмон ҳуқуқшунослиги вужудга келди. 
Натижада фиқҳ 2 нарсани ўз ичига қамраб олди: инсон ва Аллоҳ 
орасидаги муносабатлардан иборат ибодат ва инсон билан инсон 
орасидаги муносабатлардан иборат муомалат. Исломда ҳуқуқий 
масалалар муомалат қисмига тегишлидир. 
Исломда инсонлар орасидаги ҳуқуқ Аллоҳ томонидан 
белгиланади. Мавжуд қонун-қоидалар Муҳаммад пайғамбарга оятлар 
шаклида нозил этилиб, инсонларга етказилган. Аммо ислом 
ҳуқуқининг шаклланишида Қуръон оятларининг Пайғамбар, 
саҳобалар, уламолар томонидан талқин этилиши катта аҳамиятга эга 
бўлган. Ислом ҳуқуқшунослари бўлган фақиҳларнинг
меҳнатлари 
асрлар давомида мана шу улкан масъулиятли ишга сарфланган. 
Уларнинг саъй-ҳаракатлари янги ҳуқуқни
яратишга эмас, балки 
Аллоҳ томонидан берилган ҳуқуқни амалда фойдаланишга 
мослаштиришга йўналтирилган. 
Ислом ҳуқуқини белгиловчи фиқҳ соҳаси фақатгина Аллоҳнинг 
инсонларга қўйган ўзаро ҳуқуқий қонун-қоидаларини акс эттириш 
билан чекланиб қолмай, балки ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларини 
қамраб олади. Масалан, мусулмон кишига фарз бўлган намозлар, 
закот, рўза, ҳаж каби ибодатларнинг қонун-қоидаларини белгилаш 
фиқҳ илми соҳасига киради. Ушбу қоидаларга риоя қилиниши ҳуқуқ-

---

164
тартибот органлари эмас, балки Аллоҳ томонидан назорат 
қилинишига асосланади. Шу маънода ислом ҳуқуқи ижтимоий-
меъёрий тартибга солишнинг ўзига хос тизими сифатида 
тушунилади. У ҳуқуқий нормаларни, ноҳуқуқий тартибга 
солишларни, биринчи навбатда диний ва ахлоқий йўлга солишларни, 
шунингдек, урф-одатларни ҳам ўз ичига олади. 
Давлатни ўрганиш ислом ҳуқуқшунослик фанининг бир қисми 
ҳисобланмайди. Фиқҳнинг асосий функцияси мусулмон давлати 
қонунчилиги билан унинг бирламчи манбалари ўртасидаги узвий 
алоқаларни сақлаб қолишдан иборатдир.
Замонавий ислом давлатлари ичида Саудия Арабистонининг 
ҳуқуқий тизими алоҳида ўрин тутади. Ҳозирги пайтда мамлакатнинг 
ҳуқуқий тизими тамомила ислом ҳуқуқига мослашишда давом 
этмоқда, бу ҳол “Ҳокимият тўғрисида”ги Асосий Низомда 
мустаҳкамланган бўлиб, унга кўра, мамлакатнинг Олий Қонуни 
Қуръон ва суннадир, ҳокимият эса ўз ваколатларини мамлакатда 
қабул қилинадиган барча қонун ҳужжатларидан устун турувчи мана 
шу манбалардан олади.
Мазкур нуқтаи назардан келиб чиқиб, Саудия Арабистони 
ҳуқуқий тизимининг учта асосий таркибий қисмини ажратиб 
кўрсатиш мумкин. Биринчи таркибий қисми ислом ҳуқуқининг ўзида 
ифодалаган бўлиб, у шу вақтга қадар кодекс ҳолатига келтирилмаган 
ва анъанавий ақидалар шаклида амал қилади. Шу билан бирга, агар 
Подшоҳлик ташкил топгунига қадар саудия судларига ҳанбалий 
ақидаларини (қиёслашни ҳуқуқ манбаи сифатида рад этади) қўллаш 
буюрилган бўлса, ҳозирги пайтда эса улар бирон-бир аниқ мазҳаб 
билан боғлиқ эмас. Ҳуқуқий тизимнинг иккинчи таркибий қисми 
ислом ҳуқуқий меъёрлари тўғридан-тўғри белгилаб берилган 
қонунлардан иборат (масалан, закот, вақф ёки шикоят идораси 
тўғрисидаги). Ниҳоят, учинчи таркибий қисм одатда ислом ҳуқуқи 
тартибга солмаган масалаларга доир меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлардан 
иборат. Бундай ҳужжатлар ислом ҳуқуқининг фаолияти учун зарур 
бўлган расмий ва ташкилий масалаларни ҳал этиш усули сифатида 
қаралади. Мамлакатда қабул қилинган расмий қонунчилик 
тушунчаси, ягона қонун чиқарувчи Оллоҳдир, унинг хоҳиш-иродаси 
шариатда (Қуръон ва суннада) ифода қилинган, давлат эса меъёрлар 
яратувчилик вазифасини унинг доирасида амалга оширади, деган 
фикрга асосланади. Шунинг учун мамлакатда амал қилаётган 
ҳуқуқий ҳужжатлар - низомлар, яъни тартиблар деб номланади, 

---

165
уларни қабул қилувчи идоралар эса тартибга солувчи идоралар деб
эътироф этилади
1
. Ушбу низомларнинг фаолияти ислом ҳуқуқига зид 
бўлмаслиги лозимлиги белгилаб қўйилган. 
Анъанавий ҳуқуқ асосан Африка минтақаси давлатларини 
қамраб олади. Африканинг анъанавий ҳуқуқи – бу давлат томонидан 
ҳимоя қилинадиган, авлоддан авлодга оғзаки шаклда ўтиб борадиган 
ёзилмаган юриш – туриш қоидаларидир. 
Даставвал одат бутун жамият ҳаётини қамраб олган бўлиб, у 
иқтисодий, сиёсий, мулкий, оилавий ва жиноят соҳаларида амалда 
қўлланилиб келинган. Бироқ Африканинг Европа давлатлари 
томонидан 
мустамлакага 
айлантирилиши 
ҳамда 
ушбу 
мамлакатларнинг бошқа минтақалар билан алоқаларининг кенгайиши 
ва 
ривожланиши 
натижасида 
келиб 
чиққан 
ижтимоий 
муносабатларни фақат одат нормаларининг ўзи билан тартибга 
солишни етарли эмаслигини кўрсатди. Шу боис, европаликлар 
Африка қитъасига ўзлари мансуб бўлган ҳуқуқ оилаларининг 
қонунчилик техникасини ва манбаларини аста-секин сингдира 
бошладилар. Бу ҳолат айниқса, қуйидаги соҳалар, яъни молия, 
ҳуқуқни муҳофаза қилиш, соғлиқни сақлаш, маданият, оммавий 
ҳуқуқ, жиноят ва жиноят-процессуал тармоқларда яққол намоён 
бўлди. 
Шу билан бирга, анъанавий одат ҳуқуқи нормаларининг оила, 
ер, мулк, мерос ва бошқа соҳаларда сақланиб қолганлигини кузатиш 
мумкин. 
Англо-саксон ҳуқуқ оиласининг қонунчилик техникаси 
қоидалари кўпроқ Англия мустамлакаси бўлган мамлакатларда 
кенгроқ 
қўлланса, 
роман-герман 
ҳуқуқ 
оиласининг 
ҳуқуқ 
нормаларини яратиш борасидаги амалиёти ушбу ҳуқуқ оиласига 
мансуб мамлакатларнинг мустамлакаларида татбиқ этилди.
Шу билан бирга, метрополиялардан ўзлаштириш натижасида 
қабул қилинган ҳуқуқ нормалари асосан шаҳарлар ва йирик аҳоли 
марказларида амалда мавжуд бўлса, қишлоқ ҳудудларида эса 
анъанавий-диний ва одат нормалари қўлланилиб қелинмоқда.
Одат ҳуқуқида энг муҳим масала – бу мажбуриятларни бажариш 
ва уларга риоя қилиш ҳисобланади. Одат ҳуқуқи нормалари асосан 
оғзаки шаклда талқин қилинади. Қабила бошлиқлари мазкур 
1
Жаҳон мамлакатларининг ҳуқуқий тизимлари: Қомусий луғат // Масъул муҳаррир 
А.Х.Саидов. –Т.: Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий маркази, 2006. 
–Б.452. 

---

166
нормаларни муайян казусли масалалар юзасидан ишларни кўриб 
чиқиш жараёнида қўллайдилар Шу жиҳатдан олганда, ушбу ҳуқуқ 
оиласига мансуб мамлакатларда юридик муассасалар, юридик фан, 
юридик амалиёт ва қонунчилик техникаси етарли тарзда 
ривожланмаганлигини эътироф этиш лозим. 
Мустақил тизим сифатида одат ҳуқуки сақланиб қолган 
мамлакатга Нигерияни мисол қилиб келтириш мумкин. Нигерияда 
одат ҳуқуқи нормалари тез-тез Англия ҳуқуқи билан қарама-қарши 
келиб қолиш ҳолатлари учраб турарди. Британия маъмурияти эса уни 
бекор қилиш мақсадида уринишлар қилди, лекин тезда ўз фикридан 
қайтди. Унинг ўрнига маҳаллий судлар тўғрисидаги ордононслар 
амал қилишини йўлга қўйди. Унга мувофиқ, судлар тан жароҳати 
етказиш, қийноқдан воз кечиш ва “табиий одиллик, тинчлик ва соф 
виждонлилик”ка амал қилиш шарти билангина одат ҳуқуқини 
қўллашлари мумкин
1
. 
Ҳуқуқнинг ҳар бир хили унга мувофиқ бўлган судларда 
(фуқаролик, мусулмон ва оддат ҳуқуқ судларида) қўлланилади. 
Нигерия федерациясидаги 30 та штатда ўзининг ҳукумати, суд 
тизими ва қонунлари мавжуд. Нигерияда расмий тарзда ҳуқуқнинг 
юқори манбаси Конституция ҳисобланади, бироқ амалиётда 
конституцияларга (1960, 1963, 1989) амал қилинмаган, фуқаролик 
бошқаруви қисқа даври бундан мустасно. Нигериянинг одат ҳуқуқи, 
айниқса мамлакатнинг жанубида, ёзилмаган одатлар кўринишида 
амал қилади. 
Умумий (англо-саксон) ҳуқуқ оиласи амалда бўлган давлатларда 
норма ижодкорлиги амалиёти. Континентал (роман-герман) ҳуқуқ 
оиласи мамлакатларида норма ижодкорлиги амалиёти. Скандинавия 
мамлакатларида қонунчилик техникаси. Социалистик ҳуқуқ амалда 
бўлган давлатларда норма ижодкорлиги амалиёти. Анъанавий-диний 
ҳуқуқ оиласига кирувчи мамлакатларда норма ижодкорлиги 
амалиёти.