Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва телекоммуникация теҳнологиялари давлат қЎмитаси

Истеъмолчилик типи. Бу ўзини ташкилотдан аниқ ажратадиган,фақат 
ўзини ва ўз манфаатларини кўзлайдиган инсон хатти ҳаракатларидир. У 
ташкилотни ўз эхтиѐжларини қондириш воситаси сифатида қабул қилади. 
Бундай шахс фақат ўзига фойда келтирадиган ишни қилади, ўзига фойда 
келтирмайдиган ишдан, хатто бу иш жамоа учун жуда зарур бўлса хам, ҳар 
қандай йўллар билан бўлсада, қочади. Хеч қачон ўз манфаатларини қурбон 
қилмайди.
Мавжуд эмаслик типи. Бундай хатти – ҳаракат ташкилотлардан 
кетмоқчи бўлган кишига хос. Бундай ҳодимда аниқ янги иш жойи бўлмаса-
да, у ўзини ташкилотдан ташқарида сезади, унда кетишга ички тайѐргарлик 
шаклланиб бўлган. Бундан кишилар вазиятга қараб ўзини ҳар хил тутиши 
мумкин: баъзилари, одат бўйича, ўзларидан талаб қилинган нарсани 
бажаришда давом этса, бошқалари муддат тугашини кутиб ўтиради. 
Бошқарув ҳодими учун мухим бўлган жихати шуки, бундай ҳодим ташкилот 
билан барча ички алоқаларни узиб бўлган ва хатто бирон нарса билан 
қизиқтирилган тақдирда хам, ортиқча саъй – ҳаракат қилмайди. Хўш, нима 
учун бир хил ташкилий шароитда одамлар ўзларини ҳар хил тутадилар ва 

---

96 
инсоннинг ташкилотдаги юриш – туриши йўналишига қандай омиллар 
таъсир кўрсатади. Ижрочиларнинг меҳнат унимдорлигига нафақат моддий 
омиллар, балки психологик ва ижтимоий омиллар хам таъсир этади. Фан 
вакиллари ишлаб чиққан мотивация назариялари икки гуруҳга бўлинади: 
- мазмуний; 
- процессуол назарияга. 
Мазмуний назариялар айнан қандай мотивлар инсонни ҳаракатга 
ундаши, хатти – ҳаракат назариялари эса – бу ундошлар қандай шаклланиши 
тўғрисидаги саволларга жавоб беради. 
Биз инсон ўз эхтиѐжлари – унинг мавжудлиги учун зарур бўлган ва 
унинг фаоллиги манбаи ҳисобланган объктларидаги эхтиѐжларини юзага 
келтирадиган холатни қондиришучун ишлайди деб ҳисоблаймиз. Бу 
эхтиѐжлар ўз ҳусусиятига кўра турлича ва долзарблик бўйича алохида тизим 
ѐки тартибга эга. 
Эхтиѐж қондирилгач, у ўз долзарблигини йўқотади. 
1. 
Физиологик эхтижлар – бу тизимнинг асосида ѐтувчи ва 
инсоннинг хаѐт кечиришини таъминлаш билан боғлиқ эхтиѐжлар (озиқ – 
овқат, уй – жой, кийим – кечак ва бошқалар) улар инсонга туғилганидан 
бошлаб хамрох бўлиб, биринчи навбатда қондирилади. 
2. 
Хавсизлик ва барқарорликка бўлган эхтиѐж биринчи даражадаги 
эхтиѐжлар қондирилишига кўра етакчи ахамият касб этади. Улар инсоннинг 
хавф – хашардан ва келажакдаги ноаниқликлардан химояланишга бўлган 
интилишларни ифодалайди. 
3. 
Мансуб бўлиш (уюшиш ѐки ѐқимли бўлиш) эхтиѐжи инсонни 
бошқаларга севимли ва ѐқимли бўлиши, жамоа аъзолари томонидан тан 
олиниши, жамиятнинг бошқа аъзолари билан доимий алоқада бўлиш 
истагини билдиради. 
4. 
Ижтимоий эътироф этилиш (мақомга эга бўлиш) эхтиѐжи – бу 
инсон шахсини жамият томонидан ижобий бахоланишига, ижтимоий 
мақомга эришишига, ўзини хурмат қилишга бўлган эхтиѐж. 

---

97 
5. 
Ўзлигини номоѐн қилиш эхтиѐжи – инсоннинг ўз ички 
салохиятини номоѐн қилишга, қўлидан келадиган ишни қилишга интилиши. 
Юқори даражадаги эхтиѐж бошқа барча эхтиѐжлар қондирилгандагина хатти 
– ҳаракат сабабига айланиши мумкин. Турли даражадаги эхтиѐжлар орасида 
зиддият юзага келса, қуйи даражадаги эхтиѐж устун келади.
Педагог ҳодимларни тақдирлаш тизими кўп вақтдан буѐн ва хамма ерда 
мавжуд. Унинг давр синовидан ўтган асосий шакллари қуйидагилардир: 
- пул мукофоти; 
- моддий рағбатлантириш (бунга тўловлар, имтиѐзлар, совғалар 
ва бошқалар киради); 
- алохида ҳодим ютуқларининг жамоа томонидан эътироф 
этилиши; 
- гуруҳ ютуқларининг жамоа томонидан эътироф этилиши; 
- бошқарув ҳодимининг шахсан эътироф этиши. 
Рағбатлантириш тизими ундовчи куч бўлиши учун уни қандай қуриш 
мақсадга мувофиқ? 
Энг авввало, бу тизим қуйидаги 3 асосий саволга жавоб бера олсин: 
1. ТМ 
ўз педагогларидан нима истайди, у айнан нимани 
рағбатлантирмоқчи? 
2. Педагоглар ТМ дан нимани истайдилар? 
3. ТМ педагогларнинг кутганига жавобан нимани ва қандай шартлар 
билан бера олади?
Бу тизим, йўналишига кўра нафақат жорий ўқув – тарбия жараѐнини, 
балки иновацион фаолиятни ва жамоа аъзоларининг ўзини – ўзи 
ривожлантиришни хам рағбатлантиради. 
Педагог фаолиятини рағбатлантириш шакллари: 
1. Бир ойлик маош миқдоридаги бир йўла мукофот. 
2. “Халқ таълими аълочиси”, “хизмат кўрсатган ўқитувчи” ва бошқа 
хукумат мукофотларига тавсия этиш.

---

98 
3. Йиғилишда, эътиборли мажлисда, методик кенгашда оммавий 
мақташ. 
4. Саѐхатга ѐки дам олиш уйига бепул йўлланма бериш. 
5. Буйруқда миннатдорчилик билдириш. 
6. Қимматбахо совға топшириш. 
7. Суръатини хурмат тахтасига қўйиш. 
8. Дам олиш куни бериш (отгул). 
9. “Ривожланган” синфларда ишлаш. 
10. Турли муаммоли конференциялар ва семенарларга юбориш. 
11. Нуфузли қайта тайѐрлаш ва малака ошириш курсларига юбориш. 
12. Методик ишга соатлар ажратиш. 
13. Ижодий ишларнинг шахсий кўргазмаси. 
14. Таътил пайтида ижодий таътил бериш. 
15. Меҳнат таътилига қўшимча кунлар бериш. 
16. Дарсга келгандан сўнг мақташ. 
17. Мустақиллигини ошириш. 
18. Ўзини – ўзи назорат қилишга ўтказиш. 
Педагогик кадрларни бахолаш – жамоа бошқарувининг зарур таркибий 
қисми. Доимий ва тизимли равишда бахолаш педагоглар ва ҳодимларнинг 
мотивациялашга, уларнинг касбий ўсиши ва ривожланишига ижобий таъсир 
этади.