Ўзбекистон республикаси алоқа ва ахборотлаштириш агентлиги

1. Абсолют (мутлақ) хатолик. Бу хатолик катталик қандай
бирликларда ифодаланаётган бўлса, шу бирликда тавсифланади.
Масалан, 0,2 V; 1,5 jum ва ҳ.к. Мутлақ хатолик қуйидагича
аниқланади:
бунда, А_х - ўлчаш натижаси;
А_ч - катталикнинг чинакам қиймати; А_о - катталикнинг ҳақиқий қиймати.
Абсолют хатоликни тескари ишора билан олингани тузатма (- поправка) деб аталади.
-Л= S;
Одатда, ўлчаш асбобларининг хатолиги келтирилган хатолик билан белгиланади.
Абсолют хатоликни асбоб кўрсатишининг энг максимал қийматига нисбатини процентларда олинганига келтирилган хато-лик деб аталади.

2. Нисбий хатолик - абсолют хатоликни ҳақиқий қийматга
нисбатини билдиради ва фоиз (%) да ифодаланади:

II. Ўлчаш шароити тартибларига кўра хатоликлар қуйидагиларга бўлинади:

1. 
   Статик хатоликлар - вақт мобайнида катталикнинг ўзгаришига
   боғлиқ бўлмаган хатоликлар. Ўлчаш воситаларининг статик ха-
   толиги шу восита билан ўзгармас катталикни ўлчашда ҳосил
   бўлади. Агар ўлчаш воситасининг паспортида статик шароит-
   лардаги ўлчашнинг чегаравий хатоликлари кўрсатилган бўлса, у
   ҳолда бу маълумотлар динамик шароитлардаги аниқликни тав-
   сифлашга нисбатан тадбиқ этила олмайди.
   
2. 
   Динамик хатоликлар - ўлчанаётган катталикнинг вақт
   мобайнида ўзгаришига боғлиқ бўлган хатоликлар саналади.
   Динамик хатоликларнинг вужудга келиши ўлчаш воситаларининг ўлчаш занжиридаги таркибий элементларнинг инерцияси туфайли деб изоҳланади. Бунда ўлчаш занжиридаги ўзгаришлар оний тарзда эмас, балки муайян вақт давомида амалга оширилиши асосий сабаб бўлади.
   

III. Келиб чиқиши сабаби (шароитига) қараб:

• 
  асосий;
  
• 
  қўшимча хатоликларга бўлинади.
  

Нормал (градуировка) шароитда ишлатиладиган асбобларда ҳосил бўладиган хатолик асосий хатолик дейилади. Нормал шароит деганда температура 20 °С ± 5 °С ҳаво намлиги 65 % ± 15 %, атмо» сфера босими (750 ±30) мм.сим.уст., таъминлаш кучланиши номи-налидан ±2 % ўзгариши мумкин ва бои!қалар.
Агар асбоб шу шароитдан фарқли бўлган ташқи шароитда ишлатилса, ҳосил бўладиган хатолик қўшимча хатолик дейилади. IV. Моҳияти, тавсифлари ва бартараф этиш имкониятларига кўра:

1. 
   Мунтазам хатоликлар;
   
2. 
   Тасодифий хатоликлар;
   
3. 
   Қўпол хатоликлар ёки янглишув.
   

Мунтазам хатолик деб умумий хатоликнинг такрорий ўлчашлар мобайнида муайян қонуният асосида ҳосил бўладиган, сақланадиган ёки ўзгарадиган ташкил этувчисига айтилади.




5.1. расм Ўлчаш хатоликлари

Умумий хатоликни қуйидагича тасвирлашимиз мумкин:
Бунда:
А_м - мунтазам хатолик
Д_т - тасодифий хатолик
Дқ - қўпол хатолик
Мунтазам хатоликларнинг келиб чиқиш сабаблари турли туман бўлиб, таҳлил ва текширув асосида уларни аниқлаш ва қисман ёки буткул бартараф этиш мумкин бўлади. Мунтазам хато-ликлаонинг асосий гуруҳлари қуйидагилар ҳисобланади:

• 
  Услубий хатоликлар;
  
• 
  Асбобий (қурилмавий) хатоликлар;
  
• 
  Субъектив хатоликлар.
  

Ўлчаш усулининг назарий жиҳатдан аниқ асосланмаганлиги натижасида услубий хатолик келиб чиқади.
Ўлчаш воситаларининг конструктив камчиликлари туфайли келиб чиқадиган хатолик асбобий хатолик деб аталади. Масалан: асбоб шкаласининг нотўғри градуировкаланиши (даражаланиши), қўзғалувчан қисмнинг нотўғри маҳкамланиши ва ҳоказолар.
Субъектив хатолик - кузатувчининг айби билан келиб чиқадиган хатоликдир.
Такрорлаш учун саволлар.
1. Ўлчашларнинг сифат мезонлари нималардан иборат?

2. 
   Метрологиянинг аксиомалари ва постулатларини тушунтиринг.
   
3. 
   Хатоликларни келиб чиқиш сабаблари нималардан иборат?
   
4. 
   Ўлчаш хатоликларининг қандай турларини биласиз?