Ўзбекистон республикаси давлат солиќ ЌЎмитаси солиќ академияси

7. Mol-mulk va mablag’lar harakatchanligini tahlili

Erkin iqtisodiy munosabatlar sharoitida balans ma’lumotlari asosida korxona aktivlarining holatini o’rganishda ularning pulga aylanuvchanligiga baho berish tahlilning muhim vazifasi hisoblanadi. Bunday tahlilning zaruriyati Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalarda qattiq moliyaviy cheklanishlarning paydo bo’lishi va olingan qarzlarni qaytarish imkoniyatlarini o’z vaqtida hisoblab baho berishda ko’rinadi. Ayniqsa, to’lov majburiyatlarining muddati korxona mulki faoliyat natijasida pulga aylanish muddatiga mos kelishi moliyaviy holatni yaxshilanishiga ta’sir ko’rsatadi. Shu bois korxona aktivlarining harakatchanligini tahlil qilgan holda qarzlarni qaytarishga yetarli yoki yetishmasligi muntazam o’rganilishi lozim.

Likvidlik deganda, avvalo, mablag’larning joylanishi, ularning pulga aylanish darajasi, yaqin va uzoq davriylikdagi to’lov majburiyatlarining oqlanishi, joriy aktivlar va passivlarning o’zaro farqlanishidagi zaruriy shartlarning saqlanishiga aytiladi.
Iqtisodchi olim E.Akramovning fikricha, balans likvidligi bu – balansning aktiv tomonidagi bir davrga borib naqd pulga aylanadigan mablag’lar bilan shu davrda qaytariladigan majburiyatlarni solishtirish demakdir.
Pulga aylanish tezligiga qarab, korxona aktivlari quyidagi guruhlarga ajratiladi:
1. Doimiy xarakatdagi aktivlar.
2. Tez sotiluvchi aktivlar.
3. Sekin sotiluvchi aktivlar.
4. Qiyin sotiluvchi aktivlar.
Doimiy harakatdagi aktivlar guruhiga balansdagi barcha pul mablag’lari va qisqa muddatli moliyaviy quyilmalar, ya’ni qimmatli qog’ozlari kiradi. Bunday aktivlar doimo qarz majburiyatlarni to’lash uchun tayyor turgan mablag’ hisoblanadi va pul mablag’i ko’p bo’lgan korxonalar bilan iqtisodiy aloqalarni o’zaro hisob-kitoblarni kelishilgan muddatlarda bajarish imkonini beradi.
Tez sotiluvchi mulklarga balansning II bo’lim aktividagi debitor qarzlar va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Bu mablag’lar ham zurur bo’lgan hollarda to’lov vositasi bo’lib xizmat qiladi. Sekin sotiluvchi aktivlarga balansning «Tovar-moddiy zahiralari» jami tushunilib, naqd pul mablag’lari yetishmagan hollarda to’lov majburiyatlarni qoplashga sarflanishi mumkin. Qiyin sotiluvchi guruhlarga esa «Asosiy vositalar va boshqa oborotdan tashqari aktivlar» kiradi. Bu mulk turli ishlab chiqarishda uzoq muddat qatnashib, o’z qiymatini asta-sekin yaratilayotgan mahsulotlarga o’tkazib beradi. Shuning uchun ham asosiy vositalarning pulga aylanib, to’lov vositasi va majburiyatlarni uzishga manba bo’lishi ko’p vaqtni talab etadi.
Korxona aktivlari, albatta, o’z va qarz kapitali hisobiga manbalanganligi bois uning passiv tomoni ham to’lov majburiyatlarining muddati va shartidan kelib chiqqan holda tarkibiy o’rganishni talab etadi. Shu ma’nola likvidlik sharti bo’yicha passivlar quyidagi moddalar bo’yicha turkumlab chiqiladi:

1. 
   Muddati kelgan to’lov majburiyatlari;
   
2. 
   Qisqa muddatli to’lov majburiyatlari;
   
3. 
   Uzoq muddatli to’lov majburiyatlari;
   
4. 
   Doimiy passivlar.
   

Balansning birinchi guruh to’lov majburiyatlariga balansning II bo’lim passividagi kreditorlar bilan hisob-kitoblar va o’z vaqtida qaytarilmagan ssudalar kiradi. Qisqa muddatli passivlar guruxiga esa II bo’lim passivdagi qolgan bandlar, ya’ni bankning qisqa muddatli kreditlari, korxona xizmatchilari uchun bank kreditlari, qisqa muddatli qarzlar kelgusi davr xarajatlari va to’lovlar zahirasi, dargumon qarzlar bo’yicha zahiralar va boshqa qisqa muddatli passivlar kiradi. O’rta va uzoq muddatli passiv deyilganda uzoq muddatli bank kreditlari va uzoq muddatli qarz bandlari tushuniladi. Doimiy passivlar guruxiga esa I bo’lim passividagi barcha bandlar, ya’ni ustav fondi, zaxira jamg’armasi, maxsus maqsadlarga mo’ljallangan fondlar, maqsadli moliyalashtirish va tushumlar, ijara majburiyatlari, ta’sischilar bilan bo’ladigan hisob-kitoblar, o’tgan va hisobot yildagi taqsimlangan foyda kiradi.
Mablag’larning aylanish holatini tahlil qilishda joriy va kelgusi davrda kutiladigan harakatchanlik ko’rsatkichlarini o’rganish zarur. Mablag’larning joriy harakatchanligi doimiy va tez sotiluvchi aktivlar bilan muddati yetgan to’lov majburiyatlar va qisqa muddatli passivlarni taqqoslash orqali aniqlanadi. Kelajakda kutiladigan harakatchanlik ko’rsatkichi esa sekin sotiluvchi aktivlar bilan o’rta va uzoq muddatli passivlarni solishtirish orqali o’rganiladi. Bunda korxonaning kelgusida muljallangan har xil tushumlar bilan kelajak to’lovlarini oldindan bashorat qilish mumkin.
Korxona balansining likvidlilik darajasiga har xil omillar, korxona aktivlarining, passivlarining tarkibiy o’zgarib turishlari ta’sir ko’rsatadi. Bu omillarning ta’sirini bilish uchun balans likvidligini tahlil qilishda yana bir guruh ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Ular quyidagilar:
1. Umumiy kapitalning chaqqonlik koeffitsiyenti. Bu koeffitsiyent korxonaning umumiy aylanma aktivlarini uning mol-mulki qiymatiga bo’lish yo’li bilan aniqlanib, u korxonaning umuman mablag’lar bilan ta’minlanganligini va o’z majburiyatlaridan qutulish salohiyatini ko’rsatadi. Bu quyidagicha aniqlanadi: