Ўзбекистон Республикаси халқ таълими вазирлиги Қўқон давлат педагогика институти

1.5. Тайёргарлик микроциклларидаги катта юкламали машғулотларнинг дзюдочилар функционал имкониятларини кўтаришдаги аҳамияти

Юқори малакали спортчиларнинг иш қобилиятини кўтаришда катта юкламали машғулотлар асосий омил бўлиб ҳисобланади. А.А.Кабанов (20) таъкидлашича, спортчи маълум даражадаги чиниқиш чўққисига етган лаҳзадан сўнг унинг жисмоний сифатларини янада ривожлантиришга шахсий функционал хусусиятларига мос ҳолда энг юқори юкламаларни қўллаш билангина эришиш мумкин.

Кўп сонли муаллифлар катта юкламали машғулотлардан мусобақаолди тайёргарлик босқичида фойдаланиш катта фойда беришини таъкидлайдилар. Шу билан биргаликда, бошқа тадқикот натижаларига мувофик (19,26), катта юкламали машғулотларнинг нотўғри режалаштирилиши турмуш тарзи, овқатланиш, иш ва дам олиш маромининг бузилишига олиб боради ва спортчи организмда ўта зўриқиш содир бўлади.
В.Н.Волков ва бошқалар (11) бундай ўта зўриқиш ҳолатининг пайдо бўлишига машғулотларнинг якка тартиблаштирилиши тамойилининг бузилиши ҳам таъсир қилади деб кўрсатадилар.
Бироқ Ф.А.Керимов (26) фикрича, спортчилар организми функционал имкониятларининг ошиши спортчининг чиниқиш даражасини ошириш билан боғлиқ бўлади.
Юқорида қайд этилган фикрларга мувофиқ шундай хулоса қилиш мумкин: машғулотлар жараёнида катта юкламали машкларнинг бажарилиши спортчилар организмига таъсир даражасини кўрсатувчи асосий омил бўлиб ҳисобланади. Оқибатда спортчилар организмидаги тикланиш жараёнларининг тезлиги ва шиддати қанча юқори бўлса, юкламалар катталиги ҳам шунча юқори бўлади.
Кўп сонли муаллифлар катта юкламали машғулотлардан мусобақаолди тайёргарлик босқичида фойдаланиш катта фойда беришини таъкидлайдилар. Шу билан биргаликда, бошқа тадқикот натижаларига мувофик (19,26), катта юкламали машғулотларнинг нотўғри режалаштирилиши турмуш тарзи, овқатланиш, иш ва дам олиш маромининг бузилишига олиб боради ва спортчи организмда ўта зўриқиш содир бўлади.
В.Н.Волков ва бошқалар (11) бундай ўта зўриқиш ҳолатининг пайдо бўлишига машғулотларнинг якка тартиблаштирилиши тамойилининг бузилиши ҳам таъсир қилади деб кўрсатадилар.
Бироқ Ф.А.Керимов (26) фикрича, спортчилар организми функционал имкониятларининг ошиши спортчининг чиниқиш даражасини ошириш билан боғлиқ бўлади.
Юқорида қайд этилган фикрларга мувофиқ шундай хулоса қилиш мумкин: машғулотлар жараёнида катта юкламали машкларнинг бажарилиши спортчилар организмига таъсир даражасини кўрсатувчи асосий омил бўлиб ҳисобланади. Оқибатда спортчилар организмидаги тикланиш жараёнларининг тезлиги ва шиддати қанча юқори бўлса, юкламалар катталиги ҳам шунча юқори бўлади.
Катта юкламали машғулотлар организмнинг қуйидаги функционал кўрсаткичларини ўзгартиради: мушакларда толиқиш, нафас олишнинг қийинлашиши, иш қобилияти ва фаолликнинг пасайиши, сезгирликнинг пасайиши, умумий толикишнинг пайдо бўлиши, хомушлик, диққатнинг сусайиши, фикрлаш жараёнларини қийинлашиши ва бошкалар.
Юқоридаги белгиларни таҳлил қилиш асосида хулоса қилиш мумкинки, юютама хусусиятини, организмнинг жавоб ҳаракатига мувофиқ машғулотларда юкламанинг катталигини аниқлаб бўлмайди.
В.П.Филин (47) таъкидлашича, машғулотда ўта юқори юкламаларни қўллашдан сўнг, 4-6 кунгача организм иш қобилияти дастлабки ҳолатидан (даражасидан) юқори бўлади. Худди шу кунларда юкламаларнинг такрорланишини режалаштириш яхши натижа беради. Футболчилар билан ўтказилган тадкикотларда эса шундай иш қобилияти 7 кунгача сакланиб қолган.
Ш.Шахов (48) фикрларига кўра, катта юкламалар қўлланганидан сўнг, организм тикланиш даврининг давомийлиги 3 кундан 8 кунгача чўзилади.
Тадқиқотлари натижаси шуни кўрсатадики, катта юкламаларни қўллашдан сўнг, 2 кундан кейин организмда бузилган мувозанатнинг бирмунча тикланиш (суперкомпенсация) самараси пайдо бўлиши мумкин, лекин биринчи кун давомида организм иш қобилиятининг кучли пасайиши кузатилади.
Катта юкламалар билан олиб бориладиган машгулотлардан сўнг махсус чидамлилик фазасининг яхшиланишини узоқ вакт давомида ўрганган. Муаллифнинг фикрича, машғулотнинг узоқ давом этган босқичида юкламаларнинг таъсири келгуси бажариладиган иш тавсифига боғликдир.
Бир қатор муаллифлар (42,48) организмда бузилган мувозанатнинг тикланиш самарасини анча ошириш билан бир қаторда, келгуси машгулотларда маълум даражадаги тикланишга ёрдам берувчи юкламаларни қўллашга керак деб ҳисоблайдилар.
Бошқа бир неча тадқиқот ишларида ҳам бу мавзу ривожлантирилади. Муаллифлар кўпроқ спорт натижаларини оширишга етарли бўлмаган тикланиш ҳолатида олиб бориладиган катта юкламали машғулотларга аҳамият берадилар. Улар организмда бузилган мувозанатнинг ҳали бирмунча тикланиш ҳолати вужудга келмасдан аввал - чарчаш фазасидаги катта юкламали иш бажариш ҳолатига боғлиқ эканлигини таъкидлайдилар.
Г.С.Туманян (46) бундай фаза зиммасига алоҳида машгулотларда бажариладиган умумий иш ҳажмининг 30-50%гача бўлган катта юкламалар тушади, деб ҳисоблайди.
Юкламалар шиддати таъсиринг кейинчалик сақпаниши организмдаги ҳаракат кучланишлари ва унинг вегетатив функцияларига боглиқ бўлади. Ушбу боскич машғулот жараёнида спортчилар организми функционал имкониятларини оширишнинг зарур лаҳзасидир.