Ўзбeкистон рeспубликаси халқ таълими вазирлиги ўҚувчиларни касб-ҳунарга йўналтириш ва психологик-педагогик республика ташхис маркази

Болалар яшашни ҳаётдан ўрганадилар: 
Агар бола доимо танқид қилинса, у нафратга ўрганади 
Агар бола адоватда яшаса, у тажовузкорликка ўрганади
Агар бола бўлса доим масхара қилинса у одамови бўлади. 
Агар бола ҳақоратда ўсса, у айбдорлик ҳисси билан яшайди. 
Агар бола бағрикенгликда ўсса, у бошқаларни тушунишга ўрганади 
Агар бола ҳалол бўлиб ўсса, адолатли бўлишга ўрганади 
Агар бола хавфсиз жойда ўсса, у одамларга ишонишга ўрганади 
Агар бола қўллаб-қувватланса, у қадрлашни ўрганади 
Агар бола ишонч ва дўстлик муҳитида яшаса у бу дунёда ҳаммага 
меҳрибонлик кўрсатади. 
Агар болани мақташса, у олижаноб бўлишга ўрганади 
.

---

Юқорида айтилганларга асосланиб, биз сабоқ олдик, ўқувчиларда 
ғайритабиий хатти-ҳаракатларнинг олдини олиш учун нима қилиш 
кераклигини аниқладик ва энди биз психофаол моддаларни истеъмол 
қилишнинг олдини олиш ҳақида гаплашамиз. 
Психоактив модда - бу марказий асаб тизимининг фаолиятига таъсир 
қилувчи, руҳий ҳолатнинг ўзгаришига, баъзан эса онгнинг ўзгаришига олиб 
келадиган табиий ёки сунъий келиб чиқадиган ҳар қандай модда (ёки 
аралашмаси). Бу ўзгаришлар ҳам ижобий, ҳам салбий бўлиши мумкин. 
Психоактив моддаларнинг асосий турлари 
 
№ т/р 
Модданинг тури 
 
Моддалар 
1.
Алкоголь
Пиво, шароб, спиртли ичимликлар, баъзи 
дорилар ва сироплар, баъзи атирлар 
2.
Никотин
Папирослар, 
сигареталар, 
сигарлар, 
трубкали, 
чайнайдиган, 
хидлайдиган 
тамакилар, махорка 
3.
Конопля
Марихуана, анаша, гашиш
4.
Стимулянтлар 
Кофе, 
чой, амфетаминлар, 
кокка 
моддалари, 
экстаз 
каби 
наркотик аралашмалари 
5.
Опиоидлар
Кодеин, героин, опиум, морфин, метадон
6.
Депрессантлар
Седативлар, 
ухлатувчи 
дорилар, 
барбитуратлар, бензодиазепинлар 
7.
Галлюциногенлар
ЛСД, мескалин

---

8.
Нитритлар 
Таркибида амилнитритли хидлайдиган 
стимулянтлар
9.
Хавода 
учувчи 
ингалянтлар
Баллонли аэрозоллар, газ бутан, бензин, 
елим, 
эритувчилар, бўёқни 
эритадиган 
моддалар
10.
Бошқа моддалар
Кава, бетел ёнғоғи
Нима учун ўқувчилар гиёҳванд моддаларни истеъмол қилишни бошлайдилар: 
Ижтимоий сабаблар - бу болалар ва ўсмирларга оилавий муҳит, маълумот 
гуруҳи, умуман ижтимоий муҳит, шу жумладан оммавий ахборот 
воситаларининг катта таъсири ва боланинг таълим муассасасига 
мослашишининг муваффақияти ёки муваффақиятсизлиги. 
Шахсий психологик табиатнинг сабаблари одатда қуйидагиларни ўз ичига 
олади: 
• ёши катта ўсмирларга ёки нуфузли тенгдошларига тақлид қилиш; 
• салбий эмотсионал кечинмаларни зарарсизлантиришга уринишлар; 
• ўсмир учун муҳим тенгдошлар гуруҳига мослашишга интилиш; 
• шахснинг ғайритабиий хусусиятлари (гедонизм, саргузашт, қўзғалувчанлик, 
юқори ёки паст ўзини-ўзи ҳурмат қилиш, ортиб бораётган мувофиқлик, 
характернинг беқарорлиги); 
катталарга (ота-оналар, ўқитувчиларга) қарши қаратилган "норозилик" 
реактсиялари ("қаттиқ"); 
• ўз-ўзини бузиш хатти-ҳаракати; 
• қизиқувчанлик; 
• босим ва таҳдидларга бўйсуниш. 
Фарзандимга гиёҳванд моддаларни истеъмол қилишни тўхтатишга қандай 
ёрдам беришим мумкин? 
Болани очиқ суҳбатга қандай жалб қилсам бўлади? 
Ҳар қандай ёшдаги болалар ота-оналари билан турли мавзуларда 
суҳбатлашишга тайёр. Болалар билан муваффақиятли мулоқот қилиш учун 
ота-оналар маълум бир мулоқот услубига муҳтож: маслаҳат бериш ва уларни 
тўғри қарорни танлашга ундаш қобилияти, шунингдек, махфий мулоқотни 
блокламасдан саволларга жавоб бериш. Ахир, тинглаш, гапиришни 
тақиқлашдан кўра самаралироқ тактикадир. Лекин сиз диққатни жамлай 
олишингиз ва нозик мавзуларда гаплаша олиш қобилиятига эга бўлишингиз 
керак. 
Болалар билан мулоқот қилишни осонлаштирадиган 5 та усул мавжуд. 

---

1. Фарзандингизга уни тушунганингизни кўрсатишга ҳаракат қилинг. Баъзан 
бу услуб "акс эттирилган тинглаш" деб аталади. У уч қисмдан иборат: Болага 
унинг сўзларини эшитаётганингизни кўрсатинг (масалан, "Ҳа", "Уҳ-ҳуҳ" 
сўзлари, "Унда нима бўлади?", "Хўш, нима?" Ва ҳоказо). Фарзандингизга ўз 
ҳис-туйғуларини ифодалашига имкон беринг. Болага унинг ҳикоясини ёки 
хабарини тўғри тушунганингизни исботланг (масалан, моҳиятини қисқача 
айтиб бериш орқали). 
2. Боланинг юзига ва тана тилига эътибор беринг. Кўпинча бола ўз ҳис-
туйғуларини (хафагарчилик, безовталик, сабрсизлик ва бошқалар) 
муваффақиятли яширганига амин. Бироқ, титраётган ияк ёки кўзлардаги учқун 
сизни бошқача кўрсатади. Агар сўзлар тана тилига мос келмаса, ҳар доим тана 
тилига таянинг. 
3. Қўллаб-қувватлаш ва далдангизни шунчаки сўз билан эмас, балки кўпроқ 
ифода этинг. Табассум қилиш, елкага тегиниш, бош ирғиш, кўз билан алоқа 
қилиш, боланинг қўлига тегиш ва ҳоказолардан фойдаланинг. 
4. Жавобларингиз учун тўғри оҳангни танланг. Овоз оҳанги сўзларингизнинг 
маъносига мос келиши кераклигини унутманг. Ўткир ёки истеҳзоли тарзда 
жавоб берманг - болалар буни ўзларининг шахсиятига эътиборсизлик 
сифатида қарашлари мумкин. 
5. Суҳбатни давом эттириш ва унга қизиқишингизни кўрсатиш учун 
тасдиқловчи иборалардан фойдаланинг. Бунинг учун муҳокама қилинаётган 
мавзуга ҳиссий муносабатингизни кўрсатадиган қисқа иборалар мос келади, 
масалан: "Вой!", "Ҳа, мен бунга ишонмайман!" ва ҳ.к. 
Агар бола бирон бир моддадан фойдаланаётганини аниқласангиз, 
қуйидагиларни қилишингиз керак: 
Фарзандингизни ҳақорат қилманг – буни ҳеч ким ёқтирмайди. 
Танбеҳ бераверманг - уларни ўзингиз қандай қабул қилишингиз мумкин эди. 
Ўргатманг - ёрдамга муҳтож болага бу ёрдам бермайди. 
Болани қўрқинчли ҳикоялар билан қўрқитишга уринманг - бу ёрдам бермайди. 
Бола ўз муаммоларини ҳал қилишда сизнинг самимий қизиқишингизни 
кўриши керак. 
Унга муҳитини ўзгартиришга ёрдам беринг. 
Бола оила муҳаббат ва хавфсизлик кафолати эканлигини билиши керак. 
Ўзингизга ва болангизга ёрдам беринг 
Ўйлаб кўринг, бу иллатни ўзингиз даволай оласизми? Эҳтимол, сиз 
мутахассисдан ёрдам сўрашингиз керакдир. 
Гиёҳванд моддалар ҳақида гап кетганда ҳам худди шундай қилинг. Эсда 
тутингки, тикланиш учун, қарамликдан халос бўлиш учун ўсмирнинг самимий 
истаги керак. Яқинларининг меҳри ва қўллаб-қувватлаши болага бу истакни 
топишга ва касаллик билан қийин кураш пайтида уни сақлаб қолишга ёрдам 

---

беради. Бугунги кунда унга ёрдам берадиган турли ташкилотлар 
мавжудлигини билиши ҳам муҳимдир.