Ўзбекистон республикаси халқ

O‘tkir birlamchi affektiv reaksiya. Bu xildagi affektiv reaksiya orqali 
suidsial urinishni amalga oshirgan. Suitsidentlarda affektiv holatga sabab bo‘luvchi 
nizolar asosan shaxsiy imtent, o‘quv jarayoniga va shaxslararo nizolarga bog‘liq 
bo‘lib, ular o‘tkir, lokal xarakterga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Bunday 
holatlarda suitsidal o‘y va niyatlar o‘tkir emotsional ta’sirlanish natijasida vujudga 
kelib, suidsid oldi davri bir nechagina daqiqaga teng bo‘ladi. 
2. 
Ikkilamchi affektiv reaksiya. Bunda suidsidentlarning xarakterli 
xususiyatlardan biri bo‘lgan tortinchoqlik, aqliy qobiliyatning nomutanosibligi (bir 
ko‘tarilib, bir pasayib tushirish) o‘ziga ishonmaslik, o‘z-o‘zini baholashning 
susayishi, kamgaplik, xayolparastlik kabilar namoyon bo‘ladi.
3. 
Akkumlativ (bog‘lanib qolganlik asosida). Affektiv reaksiya. Bunday 
affektiv reaksiyalar tufayli sodir etiladigan suidsidlar ko‘pincha yaqin kishisini 
yo‘qotish shaxs uchun ahamiyatli munosabatlarni izdan chiqishi, somatik 
nosog‘lomliklar, yolg‘izlik kabilar tufayli vujudga keladi. Shunday qilib, bolalar va 
o‘smirlarda affektiv holatda sodir etilayotgan suidsial urinishlarning psixologik 
ma’nosi idividning o‘zini hayotdan ketkazishda qaratilgan mazmunga emas, balki 
atrofdagilarni yordamga chaqirishdan iborat bo‘lgan. “Chaqiriq”, noma’qul 
vaziyatga nisbatan “isyon”, nizoli vaziyatdan qutilishga nisbatan bo‘lgan intilish va 
izdan chiqqan ijtimoiy psixologik munosabatlarni qayta tiklashga qaratilganlik 
mazmuniga ega ekanligidan dalolat beradi.
Bolalar va o‘smirlar suidsidining katta qismi namoyishkorona suidsidal xulq 
ko‘rinishaga ega ekanligini ko‘rsatadi. Bunday suidsidal urinishlar ayniqsa pubertat 

---

98
va pubertatdan keyingi yosh davrdan yanada ko‘proq kuzatiladi. Namoyishkorona 
mazmunga ega bo‘lgan suidsidal urinishlar kuchli jarohatli vaziyatlarda vujudga 
kelib uning psixologik ma’nosi vujudga kelgan nomunosib vaziyatga nisbatan o‘z 
qarshiligini bildirish (isyon) bo‘lib hisoblansa, motivi bo‘lib esa ota-onasi, 
o‘qituvchilari, sinfdosh o‘rtoqlari va sevgan kishisi o‘rtasidagi shaxslararo nizolar 
xizmat qiladi. Bunday suidsidal urinishlardan suidsidal suidsidoldi psixologik 
holatdan o‘zining qadrsizligida achinish chuqur qayg‘uga tushish nizoli vaziyatlarni 
hal qilib darajada his etish, qo‘rqish va bezovtalanishni namoyon qilishgan. 
Qayg‘urish betoqatlik va affektiv holatlar bu holdagi suidsidal urinishlarda sezilarni 
namoyon bo‘lmaganligi kuzatiladi. Bunday suidsidal urinishlari suidsidal 
urinishlarini boshqa suidsidlardan farqli o‘laroq, ular doimo ma’lum ob’ektiv, 
ma’lum kishilarga qaratilganligi bilan xarakterlidir. Namoyoshkorona suidsidal 
xulqning psixologik ma’nosi ham affektiv haqiqiy ambivalent suidsidal xulqning 
ma’nosi singari xilma-xildir va turlichadir.
Namoyishkorona suidsidal xulq psixologik ma’nosining “chaqiriq” va “isyon” 
mazmunga ega bo‘lishligi bunday suidsidal urinishlar o‘zini o‘ldirish maqsadida 
emas, balki nomutanosib va o‘zini qoniqtirmayotgan vaziyatga nisbatan o‘z 
noroziligini bildirish maqsadidadagi “isyon” atrofdalilarni yordamga chorlash. 
“Chaqiriq” mazmuniga ega bo‘lgan suidsidal xulq asosida sodir etilayotganligini 
ko‘rsatadi. Namoyishkorona suitsidal xulq asosida sodir etilgan suitsidal urinishlar 
asosan katta yosh davrlariga to‘g‘ri keladi. Kichik yosh davrlarida esa bunday 
suitsidal urinishlar deyarli kuzatilmaydi. Namoyishkorona suitsidal xulqning 
psixologik ma’nosi asosan “chaqiriq” va “isyon” mazmuniga ega ekanligi namoyon 
bo‘lsada, bazan suitsidentning “azob uqubatdan qutilish” ga nisbatan bo‘lgan 
intilishi suitsidal urinishning psixologik ma’nosini belgilaganligining guvohi 
bo‘lamiz. Ayrim vaziyatlarda esa “chaqiriq” va “isyon” bir-biri qo‘shilib ketganligi 
ko‘zga tashlanadi. Namoyishkorona suitsidal urinishlar ko‘pincha oldindan 
tayyorlab qo‘yilgan suitsidal urinish usuli orqali, qasd olmoqchi bo‘lgan kishisi ko‘z 
o‘ngida sodir etilganligi tufayli bunday suitsidal o‘y va niyatlar asosida amalga 
oshiriladi degan xulosaga kelishimizga sabab bo‘ldi. Ba’zi holatlarda esa bunday 
suitsidal urinishlarning kelib chiqishida affektiv qo‘zg‘alishlarning ishtirok etishligi 
oldidan o‘ylangan suitsidal o‘y va niyatlar asosida emas, balki to‘satdan vujudga 
kelgan suitsidal xulq asosida qo‘lga birinchi duch kelgan narsa bilan amalga 
oshirilgan.
Bolalar va o‘smirlar suidsidining tugallanganlik va tuganllanmaganlik 
darajasini o‘rganish natijalariga ko‘ra kichik yosh davrlaridagi bolalarda suidsidal 
urinishning tugallanganlik darajasining yuqoriligi, ya’ni yashashadan voz kechishga 
qaratilgan haqiqiy mazmunga ega ekanligi, yoshi ortib borishi bilan esa suidsidal 
xulqning namoyishkorona tus ola boshlaganligi, ya’ni tugallanmaganlik darajasining 
ortib borilganligi kuzatiladi. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, suidsidal 
xulq kichik yosh davrlarida suidsial urinish qo‘rquv, his-hayajon holatida sodir 
etilganligini tufayli tugallanganlik darajasi yuqori bo‘lsa, katta yosh davrdagi 
bolalar va o‘smirlarda esa suidsidal xulqning namoyishkorona mazmunga ega 
ekanligi ularda tugallanmagan suidsidal urinish darajasining yuqoriligini belgilaydi. 

---

99
Bolalar va o‘smirlarda suidsidal xulqning namoyishkorona mazmunga ega 
bo‘lishligi suidsidalni o‘y va niyatlarning suidsid oxiri natijasi bilan mos 
kelmasligini keltirib chiqadi. Shunday qilib, bolalar va o‘smirlar suidsidining 
psixologik ma’nosini o‘rganish yuzasidan olingan natijalarga ko‘ra quyidagicha 
xulosalarni umumlashtirish mumkin: 
- Bolalar va o‘smirlar suidsidi o‘zini hayotdan mahrum etishga emas, balki izdan 
chiqqan ijtimoiy psixologik munosabatlarni qayta tiklashga qaratilgandir. 
- Bolalar va o‘smirlar tomonidan sodir etilayotgan suidsidal urinishlar asosan 
namoyishkorona va impulsiv xarakterdagi suidsidallardir. 
- Bolalar va o‘smirlar suidsidining psixologik ma’nosi asosan nomaqbul vaziyatga 
nisbatdan o‘z noroziligini bildirish maqsadidagi “isyon”, “qasos” va atrofdagilar 
e’tiborini o‘ziga qaratish yo‘naltirilgan “chaqiriq” mazmunga egadir
3
. 
O‘quvchilarda sog‘lom turmush tarzi ko‘nikmalarini hosil qilish, balog‘atga 
yetmagan yoshlarni mustaqil xayotga tayyorlash, yoshlik imkoniyatlaridan 
to‘laqonli foydalanish, o‘z joniga qasd qilish holatlarini oldini olish hamda yoshlar 
o‘rtasida tegishli profilaktik tadbirlarni samarali tashkil etish bo‘yicha quyidagilarni 
amalga oshirish lozim: 
- notinch oila farzanlari ro‘yxatini shakllantirish, ularga malakali pedagog va 
psixologlarni biriktirib yakka tartibdagi profilaktik tadbirlarni olib borish; 
- ta’lim muassasalarida psixologlar faoliyati samaradorligini oshirish; 
- ta’lim muassasalarida doimiy ravishda o‘quvchilar bilan o‘z joniga qasd qilishni 
oldini olish bo‘yicha psixologik testlar, davra suxbatlari olib borish; 
- notinch oilalardagi muxitni o‘rganish hamda mavjud muammolarni mahalla 
fuqarolar yig‘inlari va hududiy hokimliklar bilan hamkorlikda bartaraf etish 
choralarini ko‘rish; 
- o‘quvchilarning bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish, ularning iste’dodlarini 
yanada rivojlantirish, o‘quvchilar orasida zararli odatlarga qarshi profilaktik 
tadbirlarni tashkil etishga qaratilgan seminarlarni tashkil etish; 
- ta’lim muassasalarida, shuningdek sinf xonalarini o‘quvchilarning o‘z joniga qasd 
qilishning fojiyali oqibati va uni oldini olish bo‘yicha ko‘rgazmali vositalar 
(bukletlar, plakatlar) bilan jihozlash; 
- o‘quvchilar orasida o‘z joniga qasd qilish holatlarining oldini olish va uning og‘ir 
oqibatlari haqida shifokorlar, psixologlar va huquqni muhofaza qiluvchi idoralar 
xodimlari ishtirokida profilaktik tushuntiruv ishlarini olib borish; 
- yoshlar o‘rtasida o‘z joniga qasd qilish holarining oldini olish, balog‘atga 
yetmaganlarni kelgusi hayotga tayyorlash va ular o‘rtasida sog‘lom turmush tarzi 
ko‘nikmalarini hosil qilishga qaratilgan tadbirlar va sahna ko‘rinishlari tayyorlash.
Voyaga yetmaganlar tomonidan o‘z joniga qasd qilish holatlari bo‘yicha 
tergovoldi tekshiruvi sinchkovlik bilan, har tomonlama, to‘la va xolisona 
o‘tkazilishi va qonuniy qaror qabul qilinishini ta’minlash lozim. 
Bunday hodisalar yuzasidan voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yicha 
komissiyalarga, zarur hollarda esa ichki ishlar organlariga, ta’lim muassasalariga, 
3
Umarov B.M. Bolalar va o‘smirlar suitsidining yosh va ijtimoiy psixologik xususiyatlari. Psixologiya nomzodi ilmiy 
darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiyasi ishi. T. 1993 y. 

---

100
xotin-qizlar qo‘mitalariga tekshiruvlar tayinlab, bolalarning o‘z joniga qasd va 
suiqasd qilishiga imkon bergan shart-sharoitlarni bartaraf etish, aybdor shaxslarning 
javobgarlik masalasini qat’iyatlik bilan hal qilish lozim bo‘ladi.