Ўзбекистон республикаси халқ

Addiktiv axloq - deviant (og‘uvchi) axloqning ba’zi moddalarni qabul qilish 
yoki e’tiborini doimiy ravishda shiddatli hissyotlarini rivojlantirish va qo‘llab 
turishga yo‘naltirilgan faoliyatning ma’lum bir turiga qaratish vositasida o‘z ruhiy 
holatini o‘zgartirish yo‘li bilan voqelikdan qochishga intilish hosil bo‘lishi 
shakllaridan biridir. Bu jarayon kishini shunchalik qamrab oladiki, hatto uning 
hayotini boshqara boshlaydi. Kishi o‘z ishtiyoqi oldida nochor bo‘lib qoladi. Iroda 
kuchi zaiflashadi va addiksiyaga qarshilik ko‘rsatishga imkon bermaydi. 
Addiksiyaning yemiruvchi xususiyati shunda namoyon bo‘ladiki, bu jarayonda 
his-hayajonli munosabatlar boshqa odamlar bilan emas, balki jonsiz predmetlar 
bilan o‘rnatiladi. Insonlar bilan hissiy munosabat o‘z ahamiyatini yo‘qotadi, yuzaki 
bo‘lib qoladi. Addiktiv ravishda amalga oshirish usuli vositadan asta-sekin 
maqsadga aylanadi. Mushkul hollarda vaqti-vaqti bilan shubha va tashvishlardan 
chalg‘ish hamma uchun ham zarur, lekin addiktiv axloq holatida u hayot uslubi 
bo‘lib qolib, uning jarayonida inson doimiy ravishda real borliqdan qochuvchi 
qopqonga tushib qoladi. Addiksiya shakllari bir-biri bilan almashib turishi mumkin, 
bu esa muammo hal bo‘lishi haqidagi xom xayollarni yanada mustahkamroq va 
kuchliroq qilib qo‘yadi. Bu esa nafaqat addiktning o‘zi balki uning atrofidagilar 
uchun ham xavflidir. Addiktiv ravishda amalga oshirish do‘stlik, sevgi, faollik 
boshqa ko‘rinishlarining o‘rnini bosadi. U vaqtni, kuch, energiya va hissiyotni shu 
darajada yutib ketadiki, addikt hayotda muvozanatni saqlash, faollikning boshqa 
turlariga 
kirishish, 
odamlar 
bilan 
muloqotdan 
lazzat 
olish, 
qiziqish, 
relaksatsiyalanish, shaxsning boshqa tomonlarini rivojlantirish, o‘z maylini 

---

103
namoyon qilish, hatto eng yaqin kishilarini hissiy jihatdan qo‘llab-quvvatlashga 
layoqatsiz bo‘lib qoladi. 
Shaxslararo munosabatlar addikt uchun g‘oyat kutilmagan bo‘lib, ular katta 
harakatlar, ko‘pgina hissiy sarflar, fikrlash faoliyati g‘ayratni va o‘zini ayamaslikni 
talab etadi. Jonsiz moddalar, predmetlar va faoliyat turlari bilan o‘zaro munosabatda 
bo‘lishni esa doimo oldindan bilib bo‘ladi, qulaylikka yetishish samarasi esa deyarli 
doim kafolatlangan bo‘ladi. Jonsiz predmetlarni manipulatsiya qilish esa oson, 
shuning uchun vaziyatni nazorat qilish layoqatiga ishonch ortadi. Shunisi 
qo‘rqinchliki, addiktlarda manipulatsiyali uslub shaxslararo muloqotlar doirasiga 
o‘tadi. Shunday qilib, addiktiv shaxsning olam bilan o‘zaro munosabatida o‘ziga 
xos qayta moslashuv sodir bo‘ladi: addiktiv vakillar bilan predmetli munosabatlar 
“jonlanadi” va shaxslararo munosabatlar “predmetlanadi”. 
Ma’lumki, umuminsoniy tajriba, ijtimoiy me’yorlar, qadriyatlar, bilimlar va 
faoliyat usullari shaxs tomonidan boshqa odamlar bilan muloqotlar jarayonida 
o‘zlashtiriladi. Addikt o‘zini bu jarayonlardan to‘xtata oladi, o‘z hayotiy tajribasini 
boyitishdan to‘xtaydi, shu orqali muloqotning eng muhim vazifalarini buzadi. 
Addiktning boshqa odamlar bilan birgalikdagi faoliyati jarayonida o‘zaro 
qiyinchiliklar yuzaga keladi. Muloqotning disfunksional jarayonlari bilan bir 
qatorda shaxslararo persepsiyaning identifikatsiya, empatiya, refleksiya kabi 
ahamiyatga ega bo‘lgan mexanizmlari buziladi, o‘zgarib ketadi va o‘z qimmatini 
yo‘qotadi. Demak, o‘zini hamkor o‘rniga qo‘yib ko‘rish, qo‘shilib qayg‘urish, o‘zini 
atrofdagilar qanday qabul qilishini tasavvur etish layoqati yo‘qoladi. Axloqning 
addiktiv shakliga ega bo‘lgan shaxslarning quyidagi psixologik xususiyatlari alohida 
ajratiladi: 
1. Inqirozli vaziyatlarga yaxshi chidamlilik bilan bir qatorda qiyinchiliklarga 
chidamlilikning pastligi. Bunga shaxsda gedonistik yo‘l-yo‘riqlar mavjudligi - 
darhol qoniqishga ega bo‘lish, o‘z istaklarini qondirishga intilish sabab bo‘ladi. 
Agar istaklar qondirilmasa, unda addiktlar yoki salbiy hissiyotlarning portlashi, 
yohud paydo bo‘lgan muammolardan qochish orqali munosabat bildiradilar. 
2. Tashqaridan 
namoyon 
qilingan 
ustunlik 
bilan 
uyg‘unlashgan 
nomukammallikning yashirin kompleksi. Kayfiyatning tez-tez o‘zgarishi, 
ishonchsizlik, ularning layoqatlari obyektiv ravishda tekshirilishi mumkin bo‘lgan 
vaziyatlardan qochishda o‘z aksini topadi. 
3. Yolg‘on gapirishga intilish. Addiktlar ko‘pincha o‘z va’dalarida turmaydilar, 
subutsizliklari, qoidalarga rioya qilmasliklari bilan ajralib turadilar. 
4. Mustahkam his-hayajonli muloqotlar oldidagi qo‘rquv bilan uyg‘unlashgan 
tashqi ijtimoiy munosabatlar. 
5. Ular boshqalarning aybsizligini bilib tursa-da, ayblashga intiladilar. 
6. Qarorlar qabul qilishda javobgarlikdan qochishga intilish. Javobgarlikni 
boshqalarga ag‘darish, zarur vaqtda oqlovchi dalillarni izlash. 
7. Axloqning stereotipligi, takroriyligi. Axloqning yuzaga kelgan stereotipini 
oldindan bilsa bo‘ladi, lekin uni o‘zgartirish qiyin. 

---

104
8. Tobelik. Addiktiv yo‘nalishli boshqa odamlar ta’siriga bo‘ysunish ko‘rinishida 
namoyon bo‘ladi. Ba’zan passivlik, mustaqillikning yo‘qligi, madad olishga intilish 
kuzatiladi. 
9. Xavotirlilik. Nomukammallik, tobelik kompleksi bilan mahkam bog‘liq. Buning 
o‘ziga xosligi shundaki, krizisli vaziyatlarda xavotirlilik ikkinchi o‘ringa tushib 
qolishi mumkin, bunday vaqtda u oddiy turmushda yoki tashvishlar uchun haqiqiy 
sabab bo‘lmaydigan voqealarda yaqqol sabablarsiz yuzaga keladi.