Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

Диний экстремизм ва фундаментализмга қарши 
курашнинг асосий йўналишлари
Д и н и й эк стр ем и зм ва ф ун дам ен тали зм га қарш и кураш
онгли равиш да олиб б ори ли ш и зарур. Б унинг учун, аввалам - 
бор, қуйидаги муҳим ж иҳатларни ан глаш лозим:
—д и н , уни си ёси й л аш ти ри ш ва ф ун дам ен тали зм н и н г а й ­
нан бир нарса эм аслиги;
—ф ун дам ен тали зм н и н г глобаллаш ув ж араён лар билан у з­
вий боғлиқлиги;
—ф ундам ентализм ва экстр ем и зм н и н г терроризм восита­
сида иж тимоий во қел и кд а қарор то п и ш и ;
—экстрем изм ва ф ун дам ен тали зм н и н г м ақсад ва восита­
лари нуқгаи н азаридан ф ар қ п ан и ш и н и кабилар.
Д и н и й экстрем изм ва ислом ф ун дам ен тали зм и га қарш и 
ку раш н и н г асосий йўналиш лари ай н ан шу ж иҳатларни ан и қ - 
лаш орқали белгиланади. Б унинг сабаби д и н и й экстрем изм
ва ф ун дам ен тали зм н и н г ўта ж иддий ва қалтис маф куравий 
ҳодиса экан л и ги д ад и р . Д и н и й экстр ем и зм ва ф ун дам ен та­
лизм га қарш и кураш кўр-кўрон а ва б и р ёк^ам а олиб борил- 
м аслиги л о зи м , ч у н ки д и н и й эк стр ем и зм ва ф у н д а м ен та ­
л и зм га қарш и к у р а ш н и н г сам ар аси тўғри и л м и й м етодо- 
л о ги ян и танлаш га боғликдир.
М азкур м улоҳазалардан келиб ч и қи б ён даш илганда, и с­
лом д и н и , сиёсий ислом ва ф ундам ен тализм айнан бир нар­
са эмас. И слом экстр ем и зм и ва ислом ф ундам ен тали зм и и с­
лом ди н и билан эм ас, балки сиёсий ислом ва турли экстр е­
м и сти к сиёсий кучлар билан боғлиқдир.
С и ё с и й ислом ва у н и н г аш адд и й ж ан ггар и к ў р и н и ш и
бўлмиш ислом экстр ем и зм и террори зм ва ф ан ати зм билан 
боғлиқдир. И слом экстрем и зм и ва ф ун дам ен тали зм и га қарш и 
к ураш ни нг асосий йўнали ш и ислом д и н и га эм ас, балки си ё­
си й и слом нинг м анф ур кўр и н и ш лари дан бири — ислом э к с ­
трем изм и ва терр ори зм га қарш и қаратилиш и лозим .
М ам лакатим и з ва ай р и м жаҳон матбуот воситалари ёрда­
м ида та р қ а т и л га н б аъ зи м ан б ал ар д а и слом д и н и , си ёси й
и слом , терроризм ва д и н и й экстр ем и зм қори ш ти ри б юбо- 
рилм окда. Н атиж ада ҳатто ай ри м д авл ат арбобл ари (м аса-
- 215 -

---

л ан , А Қ Ш П резиденти Ж .Б уш ) беихтиёр ислом ди н и га си ё­
сий ислом билан б евосита б о ғл и қ бўлган террори зм н и ҳам 
унин г таркиб ий эл ем ен ти , деб киритмокда. В аҳоланки, тер ­
роризм ва ислом экстр ем и зм и ислом ди н и билан ф ақ ат кон - 
ф ессионал ж иҳатдан боғлиқ.
М а м л а к а т и м и зн и н г и ч ки иш лар о р ган л ар и ход и м л ар и
д и н и й экстрем и зм ва терроризм га қарш и кураш йўн али ш и - 
ни аниқлаш да бу хатога йўл қўйм асликлари, ҳақиқий ислом 
б и л ан ислом д и н и н и н и қ о б қи л и б ол ган , асли д а маълум 
сиёсий м ақсадларни кўзловчи экстрем и сти к кучларни ф ар қ - 
л а й о л и ш л а р и , о б р а зл и қ и л и б а й т г а н д а , «бургага а ч ч и қ
қ и л и б , к ў р п а н и к у й д и р м ас л и к » л а р и к ер ак. Бу, а й н и қ с а , 
аж додлари ва тарихий ўтм иш и ислом ди н и билан бевосита 
б о ғл и қ бўлган ватандош ларим из учун кечирарли эм асдир.
Э кстрем изм га қарш и кураш давом ида хал қи м и зн и н г эн г 
муқаддас қадриятларидан бири — ислом ди н и га зарар етка- 
зиш хунук оқибатларга олиб келади, халқни давлатга қарш и 
қўяди, д авл ати м и з то м он и д ан ислом д и н и н и р и в о ж л а н т и ­
ри ш , ислом тараққиёти га беқиёс ҳисса қўш ган бую к аж дод- 
л ар и м и зн и улуғлаш га қаратилган дон о сиёсатга ш ак кел ти ­
р а д и , уни о б р ў с и зл а н т и р а д и . Б унга эса асл о йўл қ ў й и б
бўлмайди. И чки иш лар органлари ходимларининг сиёсий онги 
ва си ёси й м ад ан и яти м азкур м асалада етарли б и л и м л ар н и
эгалл аш н и тақозо этади. Бу эса ислом д и н и н и ноўрин ай б- 
л аш , унга ж анггари, агресси в д и н и й таъ ли м от, деган с и ё ­
сий там ға б о си ли ш и н и н г олдини олади. И слом д и н и н и аг- 
рессивликда, террорчили кда айблаш жаҳон м иқёсида ислом 
д и н и нуфузи ва ислом м авқеи н и н г ош иб бориш идан тал ва- 
сага туш иш , глобал иқги со д и й , си ёси й , м аданий ва д ем ог- 
р аф и к ж араёнларда гегем онлигини тарихан йўқотаётган п о с­
тиндустриал ж ам и ятл ар н и н г сиёси й кучлари учун хосдир.
И слом ф ундам ен тали зм и ж аҳонда содир бўлаётган гло­
баллаш ув ва интеграция ж араён ларига нисбатан салбий та ъ ­
сир ш аклида м айдонга чи ққан . Бу нарсани ан глам асли к и с ­
лом ф у ндам ен тали зм ига қарш и кураш н ин г асосий й ўн али - 
ш ини аниқгсашга им кон берм айди.
А й ти ш ж о и з к и , и с л о м д а ҳ ам , х р и с т и а н л и к ва б о ш қ а
ди н л ар д а б ў л ган и д ек , ф ун дам ен тал ту ш у н ч ал ар к и ш и л а р -
- 216 -

---

нинг эзгул и к, раҳм -ш аф қат, м еҳр-оқи б ат, адолат ва п окл и к 
каби тасаввурлари асосига қурилган. Ш у боис том м аънодаги 
диний ф ун дам ен тали зм э к стр ем и сти к руҳдаги ф ун дам ен та- 
лизм дан ф а р қ қилади. Ф ундам ентализм га қарш и кураш нинг 
йўналиш и шу м аънода дин ас о сл а р и га эм ас, балки ун и н г 
бегона, ёвв о й и тарм оғи бўлган экстр ем и сти к руҳдаги ф у н ­
д а м е н т а л и з м а қаратилм оғи лози м .
А нъанавий ислом д ини ф ун дам ен тали зм байроғи остида 
ри во ж л ан м о кд а. С иёсий ислом эса ислом д и н и н и м уайян 
сиёсий м ақсадларга эриш иш йўлида ўзига ш иор ёки н и қо б
қилиб о л и ш га уринм окда.
Ф ун д ам ен тал и зм жаҳонда кечаётган глобаллаш ув (лоти н - 
чада