Збекистон республикаси олий

Динамик (ёки назарий) метеорология – бу фан соҳасининг асосий вазифаси, биринчидан, атмосфера ҳаракатлари ва улар билан боғлиқ атмосферадаги энергия ўзгаришларини назарий физика, турубулентлик назарияси, атмосферадаги радиацион ва бошқа физик жараёнлар назарияси қоидалари асосида ўрганиш . Иккинчидан, атмосфера жараёнларини гидродинамик (соний) прогнози усулларини ишлаб чиқиш . Бу фан соҳаси доирасида атмосфера чегаравий Kатлами физикаси деб номланган мустақил фан соҳаси шклланди .
Синоптик метеорология – катта ҳудудлардаги об-ҳаво тақсимоти ва унинг ўзгаришлари қонуниятларини ҳамда уларни прогнозлаш усуллари ҳақидаги фан соҳаси . Бу фан соҳасининг асосида синоптик ва барик топография карталари ёрдамида атмосфера жараёнларини синоптикавий таҳлил қилиш усули ётади . Синоптик карта бу қаралаётган ҳудуднинг кўплаб нуқталаридаги метеорологик кузатиш маълумотлари туширилган географик картадир . Бу фан соҳаси ичида иккита мустақил фан илмий соҳалари шаклланган, булар KисKа ва ўрта муддатли об-ҳаво прогнозлари ва узоK муддатли метеорологик прогнозлар .
Экспериментал метеорология – атмосфера физикасининг метеорологик катталикларни ўлчашнинг назарий асослари ва усулларини ўрганадиган йўналиши . Бу йўналиш таркибида метеорологик ўлчовлар, аэрология, булутлар ва ёғинлар физикаси, актинометрия, атмосфера аэрозоли, атмосфера оптикаси ва электри, радиолокация ва лазер метеорологияси
^{каби мустақил фан илмий соҳалари шаклланди .}
Амалий метеорология – атмосфера физикасининг бўлимларидан бири бўлиб, атмосфера физикасида аниқланган қонуниятлар ва кузатув маълумотларидан иқтисодиёт ва мудофаа секторининг турли талабларини қондириш усул ва услубларини ўрганади . Бу бўлимда авиация метеорологияси, агрометеорология, биометеорология, техник метеорология, харбий метеорология каби мустақил фан соҳалари шаклланди .
Космик метеорология – метеорологик ҳодиса ва жараёнларни диагноз ва прогноз қилиш мақсадида Ер метеорологик сунъий йўлдошларидан олинадиган маълумотларни қабул қилиш, дешифровка қилиш ва бу маълумотлардан фойдаланиш усулларини ўрганадиган соҳа .
^{1.5. Атмосфера физикаси соҳасида халқаро ҳамкорлик}
Атмосфера жараёнлари ва ҳодисалари глобал характерга эга бўлганлиги сабабли бутун дунё метеорология хизмати ишини
мувофиқлашган метеорологик кузатув услубияти асосида ташкил этиш зарур . Шу сабабли XIX асрнинг иккинчи ярмидаёқ қатор Европа давлатлари орасида метеорологик кузатув маълумотларини алмашишга ҳаракат қилина бошланди .
1873 йилда Венада бўлиб ўтган Биринчи халқаро метеорологик конгрессда ХалKаро метеорологик ташкилот (ХМТ) тузилди . 1947 йилда бу ташкилот Бутунжаҳон метеорология ташкилоти (БЖМТ) деб қайта ташкил этилди . Бутунжаҳон метеорология ташкилоти Бирлашган Миллатлар ташкилотининг ихтисослашган муассасасидир . Дунёнинг барча метеорология хизматлари ўртасида метеорологик маълумотларни алмашиш Бутунжаҳон метеорология хизмати доирасида амалга оширилади . Кузатувларнинг ягона услубият асосида олиб борилиши Бутунжаҳон метеорология хизмати томонидан назорат қилинади ҳамда илмий-услубий тадқиқотлар натижаларини тарқатиш амалга оширилади . Атмосферани тадқиқ қилиш бўйича барча катта лойиҳалар Бутунжаҳон метеорология ташкилоти қарори билан олиб борилади .
Ўзбекистон мустақил давлат сифатида Бутунжаҳон метеорология ташкилотига 1993 йил январ ойида қабул қилинди . Ҳозирги вақтда Ўзбекистон Республикаси Ўзгидромети БЖМТнинг барча 7 асосий дастурида иштирок этмоқда . «Бутунжаҳон иқлим дастури», «Атроф-муҳит ва атмосфера тадқиқотлари дастури», «Метеорологияни қўллаш дастури» шулар жумласидандир .
Инсон фаолиятининг турли соҳаларини, биринчи навбатда авиация ва денгиз транспортини прогнозлар ва метеорологик маълумотлар билан таъминлашни такомиллаштириш зарурияти БЖМТ доирасида Бутунжаҳон об-ҳаво хизматини (БЖОХ) ташкил этишни тақозо этди . Бутунжаҳон об-ҳаво хизматини тузишнинг ташкилотчиларидан бири Ўзбекистон фанлар академиясининг академиги В .А .Бугаев ҳисобланади . Бутунжаҳон об-ҳаво хизматининг вазифаларига кам ўзлаштирилган ҳудудларда кузатувларни ташкил этиш, ҳамма давлатларда ўлчаш ишларининг ягона услубда олиб
бориш ва сифатини ошириш, метеорологик сунъий йўлдошлар глобал тизими ва бошқа янги техник воситалар ёрдамида олинган маълумотларни йиғиш xамда бу маълумотларни айрибошлаш, бутун Ер шари бўйича олиб борилаётган кузатув маълумотларини тўплаш вақтини 2-3 соатгача қисқартириш киради . Бутунжаxон об-xаво хизматининг таркибида уч тоифадаги – жаxон, регионал ва миллий метеорологик марказлар ташкил этилган . Москва, Вашингтон ва Мельбурнда жойлашган жаxон марказларига бутун дунё кузатув тармоқларидан, xамда Россия ва АҚШ космик метеорологик тизимлари ёрдамида олинаётган маълумотлар келиб тушади . Регионал марказлар ўзларига бириктирилган xудудлар бўйича ахборотларни йиғади . Регионал метеорологик марказлар сони 23 та . Россияда улар Москва, Новосибирск ва Хабаровскда, Марказий Осиёда эса Тошкентда жойлашган . Турли тоифадаги марказлар орасида ўзига хос мажбуриятлар тақсимоти мавжуд . Ҳар бир юқори тоифадаги марказлар қуйи тоифадаги марказларга нафақат маълумотларни, балки ўзлари қайта ишлаган материалларни xам беради . Булар Ер сунъий йўлдошлари маълумотлари, прогноз карталари ва бошқалар .
^{1.6. Атмосфера физикасининг амалий аҳамияти}
Об-xаво ва иқлим инсон фаолиятининг деярли барча соxаларига катта таъсир кўрсатади . Сув тошқини ёки қурғоқчилик каби катта масштабли табиий офатлар нафақат инсонлар xалокатига олиб келади, балки алоxида давлатлар ва минтақалар иқтисодиётига катта зарар келтиради . Ўрта масштабли, бироқ тез-тез учраб турадиган – торнадо (қуюн, гирдоб), қора совуқ, кучли жала, дўл уриши, қор кўчкилари, жала, туман ва бошқа xодисалар xам салбий оқибатларга олиб келади . Улар келтирган иқтисодий зарарларнинг олдини олиш ёки камайтириш учун турли муддатлар (12 соат, сутка, уч сутка ва xоказо)га тайёрланган об-ҳаво прогнозлари зарур .
Ҳар бир давлатнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ривожланиши у жойлашган xудуд иқлимий-ресурс потенциалини xисобга олиш билан боғлиқ .
Фойдаланилаётган метеорологик маълумотлар миқдори ва уларга қўйиладиган талаблар даражаси бўйича авиация олдинги ўринлардан бирини эгаллайди . Самолёт ва вертолётларнинг учиши ва қўниши кўп жиxатдан учиш-қўниш йўлагининг xолатига, яъни йўлакдаги кўриниш масофаси, туман, кучли ёғинлар, чангли бўронлар, паст булутлилик, кучли шамол ва бошқаларга боғлиқ . Баландликда учиш вақтида шамол, самолётнинг муз билан қопланиши, силкиниш, момақалдироқ ва булутлилик xақидаги маълумотлар зарур .
Аэродромларни лойиxалаштириш ва эксплуатация қилишда шамолнинг устивор йўналиши, туманлар xосил бўлишининг такрорланувчанлиги ва бошқа атмосфера xодисалари тўғрисидаги иқлимий маълумотлар xисобга олинади . Санаб ўтилган барча муаммоларни ўрганиш авиацион метеорологиянинг вазифаси xисобланади .
Об-ҳаво ва иқлим ўзгаришларининг қишлоқ хўжалигига таъсири катта . Қишлоқ хўжалиги экинлари ҳосилдорлигига об-ҳаво шароитларининг таъсирини агрометеорология ўрганади . Тупроқ ва ҳавонинг намлиги, ёғинлар, ёруғлик ва иссиқлик миқдори экин майдонлари ҳосилдорлигига катта таъсир кўрсатади . Экиш вақтини белгилаш, ўғитлашнинг мақсадга мувофиқлиги, мелиоратив ишлар ва бошқа шу каби агротехник тадбирларни амалга ошириш метеорологик шароитларни ҳисобга олган ҳолда олиб борилади . Ноқулай метеорологик ҳодисалардан (қора совуқ, дўл уриши ва бошқалар) қишлоқ хўжалиги экинларини ҳимоялаш тадбирларини амалга ошириш учун ҳам метеорологик маълумотлар зарур .