Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим

Ака-ука Йенишлар томонидан ўтказилган оддий тажрибада ейдетик 
хотирага эга бўлган текширувчига олма ва ундан сал узоқроқда жойлашган 
илмоқ тасвирланган расм кўрсатилган. Расм ўртасидан бўлиб, қўйилгандан 
кейин текширувчида олмани олиб қўйиш истаги кучайиб бораѐтгани сўралган. 
Муайян йўл-йўриқ берилгандан кейин текширувчи мана бундай ҳолатни 
тасвирлаб беради: илмоқ олмага яқинлашиб, уни илади ва ихтиѐрсиз равишда 
қатнашчи томон тортади. Хуллас, ейдетик образлар ҳаракатчан бўлиб, 
субъектнинг руҳий кўрсатмаси остида сифат ва миқдор ўзгаришига юз тутади. 
Илмий текширишларнинг кўрсатишича, ейдетик образлар болалик ва 
ўспиринлик даврларида муайян муддат хукм суради ва вақтнинг ўтиши билан 
аста-секин сўна боради. 
Психофармокологик тадқиқотларининг кўрсатишича, ейдетик образларни 
кучайтирувчи калий ионлари ва шунингдек унинг кучсизлантирувчи калсий 
ионлари моддалари мавжуддир. Илмий изланишлардан олинган миқдорий 
материаллар ейдетик образ пайдо бўлишининг психологик илдизларини 
чуқурроқ очишга хизмат қилади. 
Тасаввур образлари хотиранинг янада мураккаброқ тури бўлиб 
ҳисобланади ва уларнинг хусусиятлари ҳақида тасаввурга эгамиз. Инсон 
дарахт, мева, гул тўғрисида тасаввурга эга эканлиги шуни кўрсатадики, унинг 

---

181 
илгариги тажрибалари субъектнинг онгида шу образларнинг изларини 
қолдирган. Илмий тушунчалар талқин қилинганда тасаввур образлари ейдетик 
образларга жуда яқиндек туюлади. Лекин ейдетик образлар ҳақидаги 
психологик таҳлил шуни кўрсатадики, тасаввур образлари унга қараганда анча 
бой бўлиб, ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб туради. Тасаввур 
образларининг ейдетик образларидан ажратувчи фарқ тасаввур образларининг 
полимодаллик хусусиятидир. Бунинг асосий моҳияти тасаввур образлари 
кўриш, ешитиш, тери орқали сезиш изларининг таркибий қисмларини 
бирлаштиради. Масалан, мева тўғрисидаги тасаввур образи унинг ташқи 
кўриниши, мазаси, оқирлиги, вазнини ўзаро бирлаштириб акс этади. 
Тасаввур образларининг ейдетик образларидан асосий фарқи шундан 
иборатки, у нарса ва ҳодиса ҳақидаги тасаввурларни ақлий жиҳатдан қайта 
ишлашни ўз таркибига киритади ва жисмларнинг асосий хусусиятлари 
ажратилиб, маълум категорияга бирлаштирилади. Инсон гул образини 
фақатгина есга туширмайди, балки уни муайян бир сўз ѐки тушунча билан 
айтади, номлайди, хусусиятларни ажратиб кўрсатади, аниқ бир категория 
моҳиятига киритади.
Демак, тасаввур образларида одамнинг хотираси идрок қилинган 
нарсаларнинг изини суст равишда сақлаб балки, бир қатор тасаввур билан 
бойитади, нарса мазмуни ва моҳиятини таҳлил қилиб, у ҳақида ўз билимлари, 
тушунчалари кабиларни тажриба билан боғловчи ижодий сермаҳсул фаолиятни 
амалга оширади. Буларнинг барчаси иродавий сифатлар, ақлий зўриқиш, 
асабий таранглашув натижасида руѐбга чиқишидан далолат беради.Тасаввур 
образлари хотиранинг мураккаб фаолияти маҳсули бўлиб, улар изчил ѐки 
ейдетик образларга нисбатан мураккаб психологик ҳодисадир.
Тасаввур образлари хотира изларининг мураккаб тури бўлиб унинг ақлий 
жараѐн билан яқинлиги инсон билиш фаолиятини муҳим таркибий қисмидан 
иборат эканлигидан далолат беради.