Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги андижон давлат университети

идеал ва қадриятларини уйғотишга интилишларини билдирдилар. Барпо 
қилинаётган қадриятлар тизимида гуманизм (лот. Humanus – инсоний) ғоялари 
олдинга сурилади. Шунинг учун Уйғониш арбоб (даҳо)ларини кўпинча 
гуманистлар, яъни инсонпарварлар деб аташади. Инсонпарварлик йирик ғоявий 
ҳаракат сифатида авж олади, савдо аҳли амалдорлар ва ҳатто олий диний 
доираларидан – папа девонхонасини ўз сафларига (қўшиб олади) киритади. Ана 
шундай ғоявий негизда (асосда) янги дунёвий зиёлилар (туғилади) вужудга 
келади. Унинг вакиллари тўгараклар ташкил қиладилар, университетларда 
маърузалар ўқийдилар, ҳукмдорларнинг энг яқин маслаҳатчилари бўлиб 
чиқадилар. Гуманистлар маънавий маданиятга фикр-мулоҳазалар эркинлигини, 
обрўлилик, журъатли танқидий руҳни олиб кирдилар.
Уйғониш 
даври 
дунёғарашини 
антропомарказчилик 
сифатида 
тавсифлаш мумкин. Дунё биносининг марказий фигураси худо эмас, инсондир. 
Ҳамма нарсаларнинг аввали Худо, инсон эса – бутун оламнинг маркази. 
Жамият Худо иродасининг маҳсули эмас, балки одамлар фаолиятининг 

---

60 
натижасидир. Одам ўз фаолияти ва ниятларида ҳеч нима билан чегараланиб
қолмаслиги бирор (нарса) қилиши керак. У ҳамма нарсага қодир. Уйғониш 
даври инсон ўзини-ўзи англашининг янги даражаси билан таърифланади 
(тавсифланади): ифтихор ва ўз мавқеини аниқлаш, ўзининг куч ва 
истеъдодини англаш, хушчақчақлик ва эрксеварлик ва бу давр илғор
одамининг (кишиларининг) фарқ қилувчи сифатлари бўлиб қолади. Шунинг 
учун ҳам айнан Уйғониш даври дунёга қатор ёрқин темпераментли (мижозли), 
ҳар томонлама билимли, одамлар орасида ўз иродаси, собитқадамлиги, ғайрат-
шижоати билан ажралиб турадиган, қисқаси – “даҳо”ларни берди.
Бошқа Европа мамлакатларида реформациявий ҳаракат лютеранлик, 
цвинглианлик ҳамда кальвинизм шаклларида ёйилди. Масалан, Нидерландияда 
буржуа инқилоби кальвинизм шиори остида амалга оширилди ва у ерда расмий 
дин бўлиб қолди. Кальвинизм XVI асрнинг 1540-1550 йилларида Францияда 
кенг қулоч ёйди (гугенотлар). Уни фақат бюргерларгина эмас, балки феодал 
зодагонлар ҳам мутлақ қирол ҳокимиятига қарши ишлатганлар. XVI асрнинг 
иккинчи ярмида Францияда юз берган фуқаролик ёҳуд диний урушлар мутлақ 
қирол ҳокимиятининг ғалабаси билан тамомланди. Католик дини расмий дин 
бўлиб қолди. Англияда қироллик реформацияси содир бўлди. 1534 йил 
устунлик акти (битими)га мувофиқ қирол черковнинг раҳбари сифатида 
эътироф этилиши инглиз абсолютизми ва папалик ўртасидаги ихтилофларга 
чек қўйди. Мамлакатда давлат мақомидаги англикан черкови қарор топди ва 
англикан таълимоти мажбурий бўлиб қолди. Инглиз буржуа инқилоби 
кальвинизм, пуританлар байроғи остида кечган бўлса-да, давлат черкови 
англикан бўлиб қолаверади.
Реформация черков ҳукмронлигини мустаҳкамлаш, унинг Худо ва инсон 
ўртасида воситачилик роли ҳақидаги тасаввурларни барбод қилди. М.Лютер, 
Т.Мюнцер ва Ж.Кальвинларнинг христиан таълимотига олиб кирган асосий 
янгилиги инсон ва Худо ўртасидаги фақат бевосита шахсий муносабатлар
бўлиши мумкинлигини (жорий этганлиги) мустаҳкам ўрнатгани бўлди. Бу демак, 
унинг жонини қутқариш иши учун бутун черков иерархиясининг кераги йўқ, 
Худо ва инсон (ўртасида) орасида воситачи сифатида руҳоний-монахларнинг 
ҳам зарурати йўқ, улкан бойликлар ғуж бўлган монастирлар ва монах 
орденларига эҳтиёж йўқ. Фақат Иисус Христ гуноҳини ювувчи қурбонликка 
шахсий ишонч билан инсон қутулиши (“жаннатга тушиши”) мумкин. Черков 
воситачилигидан маҳрум этилган инсон энди ўз ҳатти-ҳаракати учун Худо 
олдида ўзи жавоб бериши керак бўлиб қолди.
Протестантлик 
тасдиқлайдики, 
нажот 
инсонга 
унинг 
черков 
маросимлари ёки “яхши ишлар”и натижасида келмайди. Нажот бу – илоҳий 
(благодать) саодат туҳфасидир. Худо аввалиданоқ бир хил одамларга нажот, 
бошқа кимсаларга – ҳалокат ёзғусини битган. Ҳеч ким ўз тақдирини (пешонага 
ёзилганини) билмайди. Лекин буни бевосита (бир қадар) сезиш мумкин. Худо 
қай бир кимсага иймон-эътиқод, ишларига ривож берган бўлса, бу Худонинг
ўша одамга қилган ғамхўрлиги (благоволения) белгиси ва бевосита 
“ишораси”дир.

---

61 
Бу барча омиллар мажмуи қатор Европа мамлакатларининг ҳаракатсиз 
ижтимоий тузилмалар ва диний дунёқараш ҳукмрон бўлган, натурал ҳўжаликка 
асосланган анъанавий жамиятдан инсониятнинг олдинги тарихида ўхшаши йўқ 
янги типдаги иқтисодиётга, жамиятнинг янги ижтимоий тузилишига, мафкура 
ва маданиятнинг янги шаклларига ўтишига сабаб бўлди.