Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги андижон давлат

Номинал ўзгарувчилар фақат сифатий таснифларда ишлатилади. Ўзгарувчининг кўрсаткичлари фақат айрим бир жиҳатларга кўра ўзаро алоқадор бўлган ҳар хил синфларда ифодаланиши мумкин, бироқ бу синфларнинг даражасини ёки тартиб ўрнини аниқлаш имконсиздир. Масалан, сиз 2 инсонни фарқли номланишлар билан кўрсатишингиз мумкин (ҳар хил миллатга мансуб шахслар). Номинал ўзгарувчига мисоллар: жинс, миллат, ранг, шаҳар ва бошқалар бўлиши мумкин.
Тартибловчи ўзгарувчилар бу объектларни тартиблаш имкониятини яратади, масалан каттадан кичикка ёки кичикдан каттага қараб. Тартибли ўзгарувчанларни баъзи холларда ординал деб номлашади. Масалан, бир нечта оиланинг ижтимоий-иқтисодий статуси. Тартибловчи ўзгарувчиларга номинал, тартибли интерваллли шкалаларнинг тартиб билан ёзилиши ҳам яхши мисол бўла олади.
Интервалли ўзгарувчилар ўзгарувчига тегишли объектларни нафақат тартиблайди, балки улар ўртасидаги фарқларни солиштиради. Масалан ҳарорат Фаренгейт ёки Цельсий бўйича градусларда интервал шкаласини ташкил қилади. Биз нафақат 40 градусни 30 градусдан юқорилигини айтишимиз мумкин, балки 20-40 градус 30-40 гарадусдан икки баравор катталигини ҳам айтишимиз мумкин.
Нисбий ўзгарувчилар интервалли ўзгарувчиларга ўхшайди. Бунда интервалли ўзгарувчилардан фарқли ўлароқ абсолют 0 кўрсаткичи мавжуд. Оддий мисол сифатида вақт ва маконни ўлчаш ҳисобланади. Масалан 170 см бўйга эга бўлган инсон 85 см бўйга эса бўлган боладан икки баровар каттадир. Интервалли шкалада бундай муносабатлар мавжуд эмас. Шуни таъкидлашимиз керакка кўпгина статистик ҳисоб-китобларда улар ўртасидаги фарқлар ҳисобга олинмайди.
Шу билан бирга ўзгурувчиларни таснифлашнинг бошқа мезонлари ҳам мавжуд: боғлиқ ва боғлиқ бўлмаган ўзгарувчилар. Айтайлик, синалувчиларимиз чекишга қарши уюшманинг аъзосими ёки йўқ эканлиги бу боғлиқ бўлмаган ўзгарувчи ҳисобланса, вақт бирлигида чекилган сигаретлар сони боғлиқ ўзгарувчи бўлиб ҳисобланади.
Демак, боғлиқ бўлмаган ўзгарувчи деб тадқиқотчи томонидан ўзгартириладиган, назорат қилинадиган, бошқариладиган ўзгарувчиларга айтилса, боғлиқ бўлган ўзгарувчилар шунчаки ўлчанади, аниқланади ёки қайд қилинади. Боғлиқ бўлмаган ва боғлиқ ўзгарувчилар тушунчаси экспериментал тадқиқотларда қўлланилади, бунда тадқиқотчи баъзи бир ўзгарувчиларни бошқаради, бунда улар синалувчиларнинг жавобларига боғлиқ бўлмайди. Боғлиқ ўзгарувчилар эса тадқиқотчи томонидан кўрсатиладиган таъсирларга боғлиқ равишда ўзгариши мумкинлиги назарда тутилади.