Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги андижон машинасозлик институти “ижтимоий фанлар” кафедраси

O„zbekiston saylov qonunchiligining rivojlanishi

Respublikamiz mustaqillikni qo‗lga kiritishi munosabati bilan saylov huquqini rivojlantirishning yangi davri boshlandi. Saylov qonunchiligi xozirgi kunda takomillashuv jarayonini boshdan kechirmoqda, uning mukammal bo‗lishi uchun etakchi demokratik mamlakatlarning tajribasidan ijobiy jihatlari olinmoqda. Har qanday qonun uchun eng asosiy narsa uni amaliyotga tadbiq etish mexanizmidir. SHuning uchun qabul qilinayotgan qonunlarning mazmuni bilan birga amalga kiritish mexanizmlarini ham mukammal darajada takomillashtirishimiz lozim. Bunda milliy davlatchiligimiz tarixiy hususiyatlari va saylovlarni o‗tkazishda ilgari to‗plangan ijobiy tajribaga suyanish, yo‗l qo‗yilgan nuqsonlarni takrorlamaslik, ilg‗or jahon tajribasi hamda demokratiya tamoyillari ustivorligiga erishish g‗oyatma‘suliyatli vazifadir.

1992 yil 8 dekabrda O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi milliy saylov tizimimizni yaratilishiga asos soldi. Jumladan, uning 7-moddasida ―Xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbaidir‖, ―O‗zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko‗zlab va O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga oshiriladi‖ deyilgan muhim konstitutsiyaviy qoidalarning belgilanishi konstitutsiyaviy tuzumning asosiy prinsiplari sifatida mustahkamlandi. SHuningdek, O‗zbekiston Respublikasi fuqarolarining saylov huquqi Konstitutsiyaning 32-moddasida alohida mustahkamlangan. Unga ko‗ra, ―O‗zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda o‗z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga egadirlar. Bunday ishtirok etish o‗zini-o‗zi boshqarish, referendumlar o‗tkazish va davlat organlarini demokratik tarzda tashkil etish yo‗li bilan amalga oshiriladi‖. Saylov huquqiga oid yana bir – 60-moddasida ―Siyosiy partiyalar turli tabaqa va guruhlarning siyosiy irodasini ifodalaydilar va o‗zlarining demokratik yo‗l bilan saylab qo‗yilgan vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etadilar‖, deb belgilangan. SHuningdek, Konstitutsiyaning 77-moddasida O‗zbekistonda saylovlar ko‗ppartiyalik asosida o‗tishi ko‗zda tutilgan⁵³.
Eng asosiysi, Konstitutsiyada saylov tizimi prinsiplariga bag‗ishlangan maxsus bobning mavjudligi O‗zbekistonning saylov qonunchiligini shakllantirishda muhim qadam bo‗ldi. Uning XXIII bobi ―Saylov tizimi‖ deb nomlanib, 117-moddada ―O‗zbekiston Respublikasining fuqarolaridavlat hokimiyati vakillik organlariga saylash va saylanish huquqiga egadirlar. Har bir saylovchi bir ovozga ega. Ovoz berish huquqi, o‗z xohish-irodasini bildirish tengligi va erkinligi qonun bilan kafolatlanadi‖ deyilgan muhim konstitutsiyaviy tamoyillar o‗z aksini topdi.
O‗zbekistonda demokratik huquqiy davlat qurish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishda saylovlarning mustahkam o‗rnini belgilash maqsadida Konstitutsiyaga alohida ―Saylov tizimi‖ deb nomlanuvchi XXIII bobni kiritilishi, bir tomondan saylov tizimining asosiy prinsiplarining konstitutsiyaviy mustahkamlanishi saylov huquqi

52. 
    O‘shа jоydа.
    

53. 
    O‘zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitutsiyasi. – Tоshkеnt: ―O‘zbеkistоn‖, 2012. – 40 B.
    

bo‗yicha umumiy tan olingan xalqaro andozalarga rioya qilinishini kafolatlasa, ikkinchi tomondan, mazkur konstitutsiyaviy qoidalar saylov qonunchiligini yaratishda poydevor vazifasini o‗tadi.
Mustaqqillik davrida O‗zbekistonda xalqaro huquq andozalari va talablar, ilg‗or xorijiy yuridik tajriba va milliy-tarixiy an‘analar hamda konstitutsiyaviy prinsiplar asosida milliy saylov qonunchiligi tizimi yaratildi. Uning asosiy qoidalari O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining maxsus XXIII bobida, shuningdek alohida qabul qilingan ―O‗zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti saylovi to‗g‗risida‖gi (1991 yil 18 noyabr), ―O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‗g‗risida‖gi (1993 yil 28 dekabr), ―Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to‗g‗risida‖gi (1994 yil 5 may), ―Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to‗g‗risida‖gi (1994 yil 5 may), ―O‗zbekiston Respublikasining Markaziy saylov komissiyasi to‗g‗risida‖gi (1998 yil 30 aprel) qonunlarda o‗z aksini topdi. Milliy saylov qonunchiligi va amaliyoti O‗zbekistonda amalga oshirilayotgan demokratik islohotlarning uzviy tarkibiy qismi bo‗lib, ma‘muriy-buyruqbozlikka asoslangan totalitar tuzumdan demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati qurish sari qo‗yilgan qadamdir.
Saylov tizimi huquqiy asoslarining yaratilishi, rivojlanishini va saylov amaliyotini bizning fikrimizcha quyidagi asosiy bosqichlarga ajratish mumkin: