Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги андижон машинасозлик институти “ижтимоий фанлар” кафедраси

Birinchi bosqich (1991-1995 yy.) – O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinishi va O‗zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti saylovi, bir palatali Oliy Majlisni ko‗ppartiyaviylik asosida shakllantirish davrini o‗z ichiga oladi.
Bu davrda ―O‗zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti saylovi to‗g‗risida‖gi (1991 yil 18 noyabr), O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (1992 yil 8 dekabr), ―O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar to‗g‗risida‖gi⁵⁴ (1993 yil 28 dekabr), ―Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to‗g‗risida‖gi (1994 yil 5 may), ―Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to‗g‗risida‖gi (1994 yil 5 may) qonunlarning qabul qilinishi umume‘tirof etilgan taomoyillar asosida ko‗ppartiyali, muqobil saylovlarni tashkil etishning huquqiyasosini yaratdi.
Bu bosqichda 1994 yil 5 mayda muhim hujjat – ―Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to‗g‗risida‖gi qonun qabul qilinganligi fuqarolarning saylov huquqlarini amalga oshirish va ularning o‗z xohish-istaklarini erkin ifodalash mexanizmini huquqiy jihatdan mustahkamlab berdi.
YAngi saylov qonunchiligi amaliyotda 1994 yilda ko‗ppartiyalilik asosida o‗tkazilgan parlament saylovlarida sinab ko‗rildi. Uning natijasida birinchi chaqiriq Oliy Majlis uchta siyosiy partiya, hokimiyat vakillik organlari, tashabbuskor guruhlar tomonidan ko‗rsatilgan nomzodlar asosida saylangan deputatlardan shakllandi. SHu asosda, konstitutsiyaviy-huquqiy mexanizmlar orqali yagona partiyaning ―etkachilik roli‖ga asoslanuvchi ―sho‗ro‖ siyosiy tizimidan demokratik shakllangan, ko‗ppartiyaviylikka tayanadigan milliy parlament vujudga keldi.
Ikkinchi bosqich (1995-2000 yy.)– milliy saylov qonunchiligining birinchi bosqichda o‗tkazilgan parlament saylovlarida to‗plangan amaliy tajribaga muvofiq saylov tizimining demokratik asoslarini mustahkamlash va qonunlarga tegishli o‗zgartirishlar kiritish kabi tadbirlarni o‗z ichiga oladi.
Jumladan, bu bosqichda saylovlarni tashkil etish va natijalarini aniqlashda xolislik hamda ehtiroslarga yo‗l qo‗ymaslikni ta‘minlashga qodir mustaqil organ – Markaziy saylov komissiyasi tuzish talabidan kelib chiqib, ―O‗zbekiston Respublikasining

⁵⁴O‘zbеkistоn Rеspublikаsi ―O‘zbеkistоn Rеspublikаsining Оliy Mаjlisi to‘g‘risidа‖gi kоnstitutsiyaviy qоnuni // O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Kеngаshining ахbоrоtnоmаsi. – 1994. – № 10. – 250-mоddа.

Markaziy saylov komissiyasi to‗g‗risida‖gi (1998 yil 30 aprel) qonun qabul qilindi va mamlakatimiz tarixida ilk bor demokratik yo‗l bilan O‗zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi tuzildi. Bundan tashqari, deputatlikka mustaqil nomzodlarni ilgari surishni kuchaytirish, O‗zbekistonda ko‗ppartiyaviylik va siyosiy fikrlar xilma-xilligini kuchaytirishga keng shart-sharoitlar yaratish maqsadida saylov qonunchiligidan ―besh foizlik to‗siq‖ haqidagi qoida chiqarib tashlandi va saylovchilar tashabbuskor guruhlarini bevosita nomzod ko‗rsatish huquqlari mustahkamlandi. SHuningdek, 1999 yil 19 avgustda O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar hamda xalq deputatlari, tuman va shahar Kengashlariga saylovlar to‗g‗risidagi qonunlarga bir qator jiddiy to‗ldirishlar va o‗zgartirishlar kiritildi.

Saylov jarayoning muhim sub‘ektlari sanalgan siyosiy partiyalar faoliyatini huquqiy tartibga soluvchi O‗zbekiston Respublikasi ―Siyosiy partiyalar to‗g‗risida‖gi qonunni 1996 yilning dekabrida qabul qilinishi 1999 yilda o‗tkazilgan parlament saylovlariga yangi huquqiy zamin yaratdi⁵⁵. Siyosiy partiyalarda Oliy Majlisda o‗z siyosatini uyushgan holda o‗tkazish uchun parlament fraksiyalarini tashkil etishning qonuniy kafolatlari vujudga keldi. Eng muhimi, siyosiy partiyalar saylov tartib-qoidalariga rioya qilinishini nazorat etish bo‗yicha vakolatlari kengaydi va nomzod ko‗rsatgan siyosiy partiya har bir saylov uchastkalariga o‗z kuzatuvchilarini tayinlash huquqiga ega bo‗ldi.
1999 yilda o‗tkazilgan parlament saylovlarida fuqarolar ikkinchi marotaba bir nechta nomzod orasidan o‗zlariga ma‘qullarini saylashdi, ularning har biriga tegishli baho berishdi. Bu saylovlarda raqobat yanada kuchli, saylovchilarning nomzodlarga talablari esa yanada yuqori bo‗ldi.