Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

I-МОДУЛ: ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ НАЗАРИЯСИ ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ ВА ВАЗИФАЛАРИ

1.1. Жисмоний машқлар самарадорлигини белгиловчи омиллар

Битта машқни бажаришда педагогик мақсадлар ва ривожланиш самарага эришиш деярли мумкин эмас. Ҳаракатни яхшилаш ва жисмоний сифатларни ривожлантириш учун машқни бир неча марта такрорлаш зарур.Бу машқлар давомида ўқувчининг танасида физиологик, ақлий, биокимёвий ва бошқа жараёнлар содир бўлиб, улар ҳаракат соҳаларда тегишли ўзгаришларни келтириб чиқаради. Шуни эсда тутиш керакки, жисмоний машқлар танадаги ижобий ўзгаришларга ҳам ҳисса қўшиши мумкин, ва агар улар жисмоний маданият қонунларини ҳисобга олмасдан қўлланилса, зарар этказиши мумкин.
Бинобарин, жисмоний машқлар таъсирининг самарадорлигини белгиловчи омилларни билиш уларни ишлатиш самарадорлигини оширади.
Турли хил омилларни қуйидагича гуруҳлаш мумкин:
1. Тингловчиларнинг индивидуал хусусиятлари (ёши, жинси, ақлий, ахлоқий, жисмоний ва ахлоқий тайёргарлик даражаси, ҳаракатланиш фаолиятига қизиқиш даражасининг шаклланиши ва бошқалар). Худди шу жисмоний машқлар индивидуал хусусиятларига қараб, тингловчиларга бошқача таъсир кўрсатади.
2. Илмий омиллар. Илмий тадқиқотлар ва уларни амалиётга татбиқ этиш қанчалик кўп бўлса, машқлардан қанчалик самарали фойдалана оласиз.
3. Услубий омиллар. Уларнинг орасида оптимал дозалаш ва оқибатларнинг таъсирини ҳисобга олиш каби алоҳида эътиборга лойиқдир. Оптимал дозалаш юкларнинг хусусиятларини қатъий танлаб олишни назарда тутади, масалан: давомийлиги, интенсивлиги, такрорланиш сони ва частотаси, дам олиш хусусияти ва бошқалар, бу машғулотларнинг ўзига хос вазифалари ва шартларига, шунингдек, тингловчиларнинг индивидуал хусусиятларига боғлиқ. Оқибат ҳодисаларини ҳисобга олиш таъсирида юзага келган функционал ўзгаришларни тузатиш, тўғри тушуниш ва баҳолаш қобилиятини назарда тутади.
Машқларни бажариш самараси шошилинч бўлиши мумкин, бу битта машғулотда бир ёки бир қатор машқлардан сўнг пайдо бўлади; кечиктирилган, бир неча бўлимлардан кейин пайдо бўлган; (жами), бир қатор машғулотлардан сўнг пайдо бўлади.
4. Соғлиқни сақлашга йўналтирилганлик тамойилини амалга оширишда гигиеник омиллар ҳал қилувчи ҳисобланади. Кундалик режимни бузиш, овқатланиш жисмоний машқлардан фойдаланиш натижасида ижобий натижаларга олиб келмайди.
5. Метеорологик омиллар. Атроф-муҳит шароитларига (ҳарорат, ёғингарчилик, атмосфера босими ва бошқалар) қараб, ишлатиладиган машқларнинг таркиби ва юклардан фойдаланиш параметрлари ўзгариши керак.
6. Моддий омиллар. Яхши ускуна, инвентаризация, махсус кийим, поябзалдан фойдаланиш жисмоний машқлар таъсирининг самарадорлигини оширишга ёрдам беради.
Жисмоний машқлар таъсирини белгилайдиган омилларни тўғри ва доимий кўриб чиқиш жисмоний маданият соҳасидаги мутахассисга жисмоний тарбия ва жисмоний тарбия муаммоларини муваффақиятли ҳал қилишга имкон беради.
Жисмоний машқлар таъсири сезиларли даражада индивидуал ҳаракатларнинг биомеханик хусусиятларига боғлиқ. Фазовий хусусиятлар (фазовий, вақтинчалик, макон-вақт), динамик хусусиятлар (ички ва ташқи кучлар), ритмик ва умумлаштирилган (сифат) хусусиятлар мавжуд.
Тананинг ҳолати. Инсон қандай восита ҳаракатини қилмасин, у танасига космосда маълум бир мувозанатни бериши керак. Тананинг бошланғич, оралиқ, якуний ҳолатларини ажратинг. Бошланғич ҳолат кейинги ҳаракатларни бошлаш учун энг қулай шароитларни яратиш, атроф-муҳитга яхшироқ йўналиш, барқарорликни сақлаш, ҳаракат эркинлигини таъминлаш ва тананинг айрим органлари ва тизимларига тегишли таъсир кўрсатиш учун олинади. Спортчининг паст старти, боксчининг ҳолати, дарвозабони бу ҳаракатга тайёргарликнинг ташқи ифодасидир. Ушбу ҳолатларнинг барчаси академик А.А. Ухтомский буни "операцион тинчлик" деб атади.
Ўрта позиция. Кўпгина жисмоний машқларнинг самарадорлиги нафақат бошланғич позициясига, балки ҳаракатнинг ўзи пайтида тананинг ёки унинг қисмларининг энг фойдали ҳолатини сақлашга ҳам боғлиқдир. Шундай қилиб, конкида учувчисининг паст жойлашиши ташқи муҳитнинг қаршилигини пасайтиради, бу ҳаракат тезлигини оширишга олиб келади.
Якуний позиция. Баъзи жисмоний машқларда сўнгги позициялар муҳим рол ўйнайди. Масалан, чанғи сакрашда қўниш. Аммо тананинг охирги ҳолати натижага таъсир қилмайдиган ҳаракатлар мавжуд.
Масалан, тўпни узатгандан кейин баскетболчининг ҳолати.
Ҳаракат траекторияси - бу тананинг у ёки бу қисми томонидан космосда ўтган йўл. Траектория ҳаракат шакли, йўналиши, амплитудаси билан тавсифланади.
Траекториянинг шакли текис ва кависли бўлиши мумкин. Тўғридан-тўғри ҳаракатланиш амалда жуда кам учрайди ва қисқа йўлда тананинг ҳар қандай қисмининг энг юқори тезлигини ривожлантириш зарур бўлганда қўлланилади ( боксдаги зарба). Эгри чизиқли ҳаракатлар анча кенг тарқалган ва уларнинг мураккаблиги ҳаракатланувчи тана массасига боғлиқ: у қанчалик катта бўлса, шакли шунчалик содда ва аксинча. Масалан, бўғим соҳасида кўпроқ мускуллар бор, улар хилма-хил, аммо барибир оёқ ҳаракатлари қўлдан кучсизроқ.
Йўналиш - бу тананинг ва унинг қисмларининг исталган текисликка нисбатан ўзгариши доимий йўналиш пункти (шерик, спорт анжомлари). Асосий йўналишларни (тартибга солиш ва бошқариш, олдинга ва орқага, чапдан) ва оралиқдан ((олдинга ва якунига) ажратиб олинг.
Ҳаракат йўналиши бўйича юқори аниқлик, бажарилаётган ҳаракатларнинг юқори аниқлигини ошириш, энергия тежаш, вақтни кўпайтириш, нафас олиш фаолияти ошириш. Ҳатто ҳаракат йўналишидаги кичик оғишлар ҳам, ишлаб чиқарилган, боксчилар, баскетболчилар, ўйинчилар ўзларининг ҳаракатларида мақсадга эришмасликларига олиб келади.
Ҳаракат амплитудаси - тана қисмларининг ҳаракатланиш йўлида давом этиш (Л.П. Матвеев) амплитуда "ҳаракатланиш диапазони) деб белгилайди. У бурчак даражаларида, чизиқли ўлчовларда (қадам узунлиги), одатий белгилар (ярим эгилиш, бўлиниш) ёки ташқи мос ёзувлар нуқталарида (эгилиб, оёқ бармоқларига) ўлчанади. Амплитуда суяклар, бўғимларнинг тузилишига, лигаментлар ва мушакларнинг эластиклигига боғлиқ бўлиб, унинг қиймати танани ҳаракатланиш тезлигига, мушакларни чўзишнинг тўлиқлигига, ҳаракатнинг аниқлигига ва бошқаларга таъсир қилади.
Катта амплитуда ҳаракатларни одатда супуриш, кичик амплитуда ҳаракатларни кичик деб аташади.
Кўпгина ҳаракатларида анатомик равишда мумкин бўлган максимал амплитуда одатда ишлатилмайди. Ҳаракат доирасини ҳаддан зиёд кўпайтириш орган ва мушакларнинг шикастланишига олиб келиши мумкин.
Вақт хусусиятлари.Ҳаракатларнинг вақтинчалик хусусиятларига ҳаракатнинг давомийлиги ва тезлиги киради.
Ҳаракатнинг давомийлиги - бу ҳаракатни якунлаш учун сарфланган вақт. Жисмоний машқлар техникасида унинг алоҳида қисмлари давомийлиги (сузишда старт, бурилиш, тугатиш), фазалар ( волейболда зарба), цикллар ҳаракатланиш элементлари катта аҳамиятга эга. Машқнинг юқоридаги ҳар бир таркибий қисмининг давомийлиги ўзгариши ва натижани белгилаши мумкин.
Ҳаракат тезлиги - бу ҳар қандай ҳаракатларнинг (циклларнинг) нисбатан бир хил такрорланиш частотаси. Ягона ҳаракатлар (сакраш, улоқтириш) билан, табиийки, тезлик кузатилмайди. Ҳаракат тезлиги уларнинг давомийлиги билан тескари пропорционалдир: давомийлик қанча қисқа бўлса, ҳисса шунча юқори бўлади. Масалан, маълум масофада конкида учишдаги қадам вақтининг пасайиши қадам частотасининг ошишига олиб келади.
Ҳаракатларнинг "тезлиги" ва "тезлиги" тушунчасини тенглаштирмаслик керак, гарчи тез-тез (лекин ҳар доим ҳам эмас) ҳаракат тезлиги тезликка боғлиқ ва аксинча. Масалан, югуришда, тезликни ошиши билан (бир хил узунликдаги қадамлар билан) ҳар бир қадамда ҳаракатларнинг тезлиги муқаррар равишда ошади, лекин агар темпнинг ошиши билан қадамлар узунлиги бир вақтнинг ўзида камайса, у ҳолда ҳаракатларнинг тезлиги ўзгаришсиз қолиши мумкин.
Ҳаракат тезлиги ҳаракатланувчи жисмнинг массасига ёки инерсия ҳолатларига боғлиқ. Шундай қилиб, бармоқларнинг ҳаракатлари билан сиз ҳаракатига қараганда юқори тезликни сақлашингиз мумкин.Тезликнинг ўзгариши билан ҳаракатнинг бутун тузилиши кўпинча сифат жиҳатидан ўзгаради. Шундай қилиб, агар тезлик маълум чегаралардан ошиб кетса, оддий юриш югуришга айланади.
Ҳаракат тезлиги - Бу танани (ёки тананинг бир қисмини) босиб ўтган йўл узунлигининг ушбу йўлда сарфланган вақтга нисбати.Тезликни аниқлашда одатда сонияда метр (чизиқли тезлик), айланаётганда эса сония (бурчак тезлиги) билан ўлчанади.
Агар ҳаракатларнинг тезлиги доимий бўлса, унда бундай ҳаракат бир хил дейилади ва агар шундай бўлса ўзгаришлар - нотекис.
"Ҳаракат тезлиги" тушунчасини "ҳаракат тезлиги" тушунчасига тенглаштирмаслик керак. Ҳаракатнинг тезлиги нафақат мос келадиган ҳаракатларнинг тезлигига, балки бошқа омилларга ҳам боғлиқ (югуришда, муз конкида ҳаво қаршилиги). Рақобат шароитида тсиклик машқларни (югуриш, сузиш, эшкак эшиш ва бошқаларни) бажаришда олдиндан режалаштирилган тезликни аниқ ушлаб туриш қобилияти катта аҳамиятга эга. Бу сизнинг кучларингизни мақсадга мувофиқ масофада тақсимлашга ва чарчоқ бошланиш вақтини аниқлашга имкон беради. Ҳаракатлар тезлигини бошқариш қобилияти "тезлик ҳисси" деб номланади.
Ҳаракат кучи - Бу тананинг ҳаракатланадиган қисмининг (ёки бутун танасининг) ҳар қандай моддий нарсаларга, масалан, тупроққа (югуриш, сакраш ва ҳк) ва бошқа нарсаларга (кўтариш, улоқтириш ва ҳ.к.) жисмоний таъсирининг ўлчовидир.
"Ҳаракат кучи" тушунчаси умумлаштирилган, гарчи куч сарфланган мушак кучига боғлиқ бўлса ҳам, уни мушак кучига тенглаштирмаслик керак.
Инсон ҳаракатининг кучи ички ва ташқи кучларнинг биргаликдаги ўзаро таъсири натижасидир. Бирор кишига таъсир кўрсатадиган кучларни билиш жисмоний машқлар техникасини тушунишни ва унинг самарали вариантларини топишни осонлаштиради.
Ички кучлар: таянч-ҳаракат тизимининг фаол кучлари - мушакларни тортиш кучлари таянч-ҳаракат тизимининг пассив кучлари - эластик мушак кучлари, мушакларнинг ёпишқоқлиги ва бошқалар;
Реактив кучлар - ҳаракат жараёнида тана аъзоларининг ўзаро таъсиридан келиб чиқадиган акс эттирилган кучлар.
Ташқи кучлар:
ўз танангизнинг тортишиш кучи ҳақида;
таянчнинг реакция кучи ҳақида;
ташқи муҳитнинг қаршилик кучлари ҳақида.Ҳаракатларининг техникасини ўзлаштирганда, бир вақтнинг ўзида кучларнинг пасайиши билан барча ҳаракатлантирувчи кучлардан максимал даражада фойдаланишга интилиш керак.
Ритмик характеристикаси.Ҳаракатлар техникасининг ажралмас хусусият ларидан бири бу ритмдир.
Ритм - ҳаракат элементларининг ҳаракат ва вақт ва макон нуқтаи назаридан мутаносиблиги (Л.П. Матвеев, 1976).
Ритм - мушакларнинг фаол ҳаракатлари ва таранглиги билан боғлиқ бўлган кучли таъкидланган ҳаракатлар вақтидаги мутаносиблик ва заиф, нисбатан пассив ҳаракатлар.
Ҳаракат ритми ҳаракатнинг кучли, таъкидланган қисмлари, мушакларнинг фаол ҳаракатлари ва тарангликлари билан боғлиқ бўлган ва ҳаракатнинг заиф, пассив фазалари ўртасидаги бошқа вақтинчалик муносабатлар билан тавсифланади. Ушбу ҳолатларнинг барчаси ҳар қандай ажралмас восита ҳаракатида мавжуд. Ҳаракатлар ритми ҳам такрорланадиган (циклик), ҳам битта (ациклик) ҳаракатларга хосдир. Ритм одатда фазаларни ўлчаш йўли билан аниқланади, ушбу жисмоний машқларга хос бўлган. Масалан, конкида учиш бу учиш вақтининг эркин сирпаниш вақтига нисбати, югуришда - қўллаб-қувватлаш вақтининг парвоз вақтига нисбати.
Жисмоний машқлар пайтида ритм ўзгаришига ташқи шароит, амалиётчининг ҳолати таъсир қилади. Масалан, ёмон силжиш шароитида ўзгарувчан икки босқичли зарба билан чанғида учиш пайтида, циклдаги ҳаракатлар фазаларининг вақтинчалик муносабатлари характерида баъзи бир қайта қуриш содир бўлади - дам олиш фазаларининг давомийлиги пасаяди ва иш фазаларининг давомийлиги ошади. Ҳаракатлар ритмининг бундай ўзгарувчанлигини таъминлайди ёмон силжиш шароитида ҳаракатланиш тезлигини сақлаш.
Умумлаштирилган (сифатли) хусусиятлар техникаларни таҳлил қилишда етарлича аниқ миқдорий ўлчовга эга хусусиятлар билан бир қаторда сифат хусусиятларидан фойдаланилади. Ҳаракатини бажаришда сифат хусусиятлари бирон бир белгини эмас, балки уларнинг мураккаблигини акс эттиради. Улар ҳаракатга маълум бир ўзига хосликни, янада ёрқинлаштиради. Технологияларнинг ушбу сифат хусусиятлари одатда ташқи кўринишлари билан баҳоланади ва уларни мураккаб асбоб қурилмалардан фойдаланмасдан бошқариш мумкин.