Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

4.3. Малаканинг ижодий ва салбий кўчиши.

Жисмоний маданият соҳасидаги машғулотлар - бу инсоннинг жисмоний ва ақлий камолотига қаратилган махсус билимлар тизимлари ва мотор ҳаракатларининг уюшган узатиш ва ўзлаштириш жараёни.

Ўрганиш - бу одамнинг билим олиш қобилияти ва кўникма ва малакаларни эгаллаш қобилиятидир. Ўрганиш қобилияти қуйидаги омилларга боғлиқ:
- ўрганилаётган машқнинг мураккаблиги; Мотор тўпланган мотор тажрибаси;
- жинс ва ёш кўрсаткичлари;
-амалий ўқитиш услубларининг самарадорлиги; ўқувчиларнинг ўзлари фаолияти.
Ҳар бир восита ҳаракатлардан иборат. Ҳаракат кучиларнинг маълум бир ўзаро таъсирида амалга оширилади ва тананинг макон ва вақтдаги ҳолатининг ўзгаришига олиб келади. Ҳаракатларини ўргатиш жараёнида одам ўзларининг кинематик, динамик ва ритмик параметрларини ўзлаштириши керак. Ҳаракатини ўзлаштириш унинг техникаси хусусиятлари параметрлари ва уни амалга ошириш вариантлари тўғрисида билим тизимини шакллантиришдан бошланади.
Билим - бу инсоннинг билим фаолияти натижаларининг мавжуд бўлиши ва тизимлаштирилишининг бир шакли. Талаба турли хил билимларга эга бўлади: жисмоний маданиятнинг ижтимоий моҳияти, жисмоний машқлар танасининг функцияларига таъсири, ҳаракат ҳаракатларини ўргатиш методикаси, ҳакамлик қоидалари, мустақил тадқиқотлар методикаси, овқатланиш, ўзини ўзи бошқариш ва бошқалар. Одатда, иккитаси бир-бири билан чамбарчас боғлиқ. Бу билимларнинг бошланғич даражаси. Масалан, паст старт техникаси тасвири танадаги ва унинг алоҳида қисмларининг стартдаги ҳолати, бошланғичлардан югуриш пайтида, ҳаракат йўналиши, амплитудаси, давомийлиги, суръати ва ритми ҳақидаги ғоялардан иборат бўлади. Оғзаки ва мантиқий билим тушунчалар, назариялар кўринима намоён бўлади ва жисмоний машқлар техникасининг моҳиятини, унинг хусусиятларини чуқур англашга ёрдам беради. Бу билимнинг юқори даражаси. Билим ҳаракатнинг бажарилишини кузатиш ва унга қўшиб берилган шарҳни тинглаш асосида шаклланади, унинг мақсади ушбу ҳаракатда уни амалга оширишнинг муваффақияти боғлиқ бўлган элементларни ажратиб кўрсатишдир. Бошқача қилиб айтганда, билимлар асосида, ҳаракатнинг асосини белгилайдиган, шунингдек, талаба диққатини жойлаштирадиган восита вазифасини шакллантириш муҳимдир. Ижрочига қўйиладиган талабларга қараб М.М. Боген (1985), восита вазифаларини уч гуруҳга ажратади.
Биринчи гуруҳга жисмоний фазилатларнинг максимал даражада намоён бўлишини талаб қиладиган, кинематик тузилиш ҳаракатининг фазовий хусусиятларининг (тана ҳолати, шакли, йўналиши, амплитудаси) бўйсунувчи қиймати билан мотор вазифалари киради. Буларнинг ҳаммаси восита ҳаракатларидир, натижада вақт, масофа ёки кўтарилган оғирлик бўладими, натижада ёзилади.
Иккинчи гуруҳга талаб қилинадиган вазифалар киради максимал даражада экспресивлик, гўзаллик, жисмоний сифатларнинг намоён бўлиш даражасининг аниқлаш билан шартли восита стандартларига мувофиқлиги. Бундай ҳаракатларда натижа ижро техникасини стандарт билан таққослаш орқали аниқланади.
Учинчи гуруҳга жисмоний аниқликларнинг намоён бўлиш даражаси ва ҳаракатларнинг фазовий ташкил этилиши, баъзида восита вазифасини ҳал қилиш учун чекланган вақт ва бўйсунувчи қиймат билан максимал аниқликни талаб қилувчи восита вазифалари киради.
Шундай қилиб, ҳаракат ҳаракатларини ўргатиш жараёни зарур бўлган минимал билим асосида ҳаракат муаммосини ҳал қилиш усули ҳақида ғояни яратишдан бошланади. кўникма ва малакаларни шакллантиришнинг зарурий шарти.
Қобилият - бу ҳаракатни бошқариш фикрлашнинг фаол роли билан содир бўладиган мотор ҳаракатини шундай ўзлаштириш даражасидир. Янги моторли ҳаракатни амалга ошириш қобилияти қуйидаги шартлар асосида вужудга келади:
-ҳаракат қилиш техникаси тўғрисида минимал билимлар;
-восита тажрибасининг мавжудлиги;
ҳаракатларни бошқариш жараёнида ижодий фикрлаш билан жисмоний тайёргарликнинг етарли даражаси.
Ҳаракатланиш маҳоратининг моҳияти шундан иборатки, у ҳаракатларни бошқариш жараёнида мазмунли ёндашув билан ҳаракатни бажариш усулини доимий равишда такомиллаштириш билан тавсифланади. Характерли хусусиятлар моторли кўникмалар қуйидагилар:
-соф ҳаракатларни бошқариш автоматлаштирилмаган;
-талаба онгида ҳар бир ҳаракатни бошқариш юкланади;
-ҳаракатнинг паст тезлиги;
-амалиёт иқтисодий бўлмаган ҳолда, сезиларли даражада чарчоқ билан амалга оширилиши;
-ҳаракатларни нисбий ажратиш;
-ҳаракатларнинг беқарорлиги;
-ҳаракатларни нотўғри ёдлаш;
Жисмоний тарбия машғулотларида восита маҳоратининг ўрни ҳар хил бўлиши мумкин. Баъзи ҳолларда, агар ҳаракат ҳаракати техникасини мукаммал эгаллашга эришиш зарур бўлса, кўникмаларга олиб келади. Бошқа ҳолатларда, восита қобилиятлар
ва кейинчалик кўникмаларга ўтмасдан ривожланади. Муҳими, тингловчининг маҳорати қанчалик кўп бўлса, янги ҳаракатни бажариш шунчалик осонлашади.
Мотор цикл - ҳаракатни бошқариш автоматлаштирилган ҳаракатни ўзлаштириш даражаси Малаканинг характерли хусусиятлари: ҳаракатни автоматлаштирилган бошқариш. Онг ҳаракатларнинг тафсилотлари устидан зарурий назоратдан халос бўлади.
-Биринчидан, ҳаракатларни бошқариш учун юқори механизмларнинг ишлашини осонлаштиради;
-иккинчидан, эътибор ва фикрлашни ҳаракат натижаси ва шартларига ўтказишга имкон беради.
Малака давомида ҳаракатларни автоматлаштирилган бошқариш уларнинг онгсизлигини англатмайди. Инсон ҳаракатларни доимо онгли равишда амалга оширади. Агар бола ёзма маҳоратга эга бўлмаганида эди, унда унинг диққати ҳар доим ҳарфларнинг график тасвирига қаратиларди ва у ёзилган таркибни идрок эта олмас эди. Худди шундай, футболчи ўйламайди тўпни уриш пайтида таянч оёғини қандай қўйиб, силкитиб, зарбани қандай бажариш кераклиги ҳақида. Ҳаракатларнинг бирлашиши яъни бир қатор элементар ҳаракатларни бир бутунга бирлаштиради. Бу восита ҳаракатларининг енгиллиги, ўзаро боғлиқлиги ва барқарорлигида намоён бўлади. Баркамол маҳоратни шакллантириш ҳаракатларни ва атроф-муҳитни махсус идрок этиш билан боғлиқ (сузишда сувни ҳис қилиш, фигурали учишдаги муз ва бошқалар).
-Барқарорлик-турли хил ноқулай шароитларда ҳаракатлар самарадорлигини сақлаб қолиш қобилияти билан тавсифланади: ғайриоддий психологик ҳолат (хавотир, қўрқув), жисмоний имкониятларнинг пасайиши (чарчоқ, безовталик), салбий ташқи шароитлар (метеорологик).
-Ёдга олиш қобилияти-бу фақат ҳаракат техникаси ўзгармас ҳолатларда (соғлиқ учун югуриш, конкида учиш, велосипедда ҳаракат қилиш) қимматлидир. Аммо агар керак бўлса, мантиқсиз ҳаракатларнинг кучли кўникмаларини йўқ қилиш ва уларни тегишли техника талабларига мувофиқ равишда ўзгартириш учун ўқитувчилар, мураббийлар ва талабаларнинг ўзлари ўта қийин муаммоларга дуч келишлари керак.
Шундай қилиб, ҳаракат ҳаракатларини ўргатиш жараёнида ҳаракатни бошқариш моҳияти ўзгаради. Натижада, мотор ҳаракатларини ўзлаштириш даражаси ошади. Ҳаракатни ўзлаштиришнинг биринчи (бошланғич) даражаси
- бу восита маҳорати
иккинчиси - восита маҳорати. Малака ошириш жараёни чексиздир. Унинг асосий вазифаси талабани ҳар қандай шароитда маҳоратини равон ўргатишга қаратилади.