Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

11.2. Юрак қон - томир тизимини мослашуви

Қон айланиш тизими деганда одамнинг ҳаётга, ўқишга ва меҳнатга мослашиш муваффақиятини чеклайдиган тизимлар тушунилади. Мақсад: жисмоний фаолиятга мослашиш пайтида қон айланиш тизимининг функционал кўрсаткичларини ўрганиш бўйича адабиёт маълумотларини таҳлил қилиш.

Инсоннинг жисмоний фаолиятга мослашиши муаммосига қизиқиш жуда кенг ва турли ёшдаги ва жинсдаги одамларга тегишли.
Ўқитишнинг замонавий инновацион моделлари талабалардан сезиларли руҳий ва нейро-эмоционал стрессларни талаб қилади. Кучли ақлий фаолият бўш вақт ва жисмоний машқлар учун вақт камайиши билан бирга келади.17-18 ёшида, чуқур функционал қайта қуриш жараёнлари асосан тугайди. Ички органларнинг, мушак-скелет тизимининг ва марказий асаб тизимининг анатомик ва функционал ривожланиши деярли тўлиқ тугайди. Ҳаракатларни мувофиқлаштириш сезиларли даражада яхшиланади ва мукаммалликка эришади. Кучли зўриқиш пайтида юрак-қон томир тизимининг организм эҳтиёжларини қондириш қобилияти ҳам ошади ва бу ўғил болаларда қизларга қараганда юқори бўлади. Организмдаги мослашиш жараёнларининг умумий қоидаларини атроф-муҳитнинг ўзгарувчан шароитлари нуқтаи назаридан кўриб чиқиш қўшимча тадқиқотлар ва аниқлик киритишни талаб қилади, чунки инсоннинг ташқи муҳит билан ўзаро боғлиқлиги, вақт етишмаслиги шароитида из қолдиради етарли даражада жавоб берадиган органлар ва тизимларнинг ишлаши билан боғлиқ.
Мослашув - бу энг яхши ҳаёт ва эҳтиёжларини амалга ошириш учун мавжуд бўлган биологик имкониятлар доирасида тана қисмларининг функциялари, ўзаро алоқалари ва тузилмаларини қайта қуриш жараёнидир. Организмнинг атроф-муҳитга мослашиш жараёнларин:
1. Инсон танасининг ҳаракати, юрак-қон томир, нафас олиш, ва бошқа тизимларида ишлаб чиқилган мослашиш жараёнлари.
2. Турли хил мослашув даражаларида мослашиш жараёнларининг жойлашиш тезлиги ва ўтиши бир хил эмас ва организмнинг "самимий" томонлари қанчалик чуқурроқ таъсирланса, шунчалик паст бўлади.
3. Атроф муҳитнинг инсон танасига ўзига хос таъсири қанчалик узоқ бўлса, мослашиш жараёнлари шунчалик аниқ намоён бўлади.
4. Организмни ташқи муҳит таъсирига мослашиш даражаси нафақат аввалги ҳаёт тажрибасининг мавжудлигига, балки шахснинг захира (ҳаракат, функционал, психологик ва ҳк) имкониятларига ҳам боғлиқдир.
5. "Шошилинч" ва "узоқ муддатли" мослашувлар бир вақтнинг ўзида очилади, аммо танадаги жараёнларнинг интенсивлиги, тезлиги ва чуқурлиги ҳар хил.
6. Организмни ташқи муҳитнинг стрессли таъсирига мослашиши органлар ва тизимларнинг захира имкониятларидан фаол фойдаланган ҳолда психофизиологик механизмлар даражасида амалга оширилади.
Воложин А.И., Суботин Ю.К. организмнинг мослашувининг икки томонини ажратиб кўрсатиш: мослашиш ва компенсация.
Мослашув - бу биологик тизимнинг мавжудлик муҳити шароитининг ўзгаришига мослашувчан реакцияларининг ажралмас қисми бўлиб, у тизим ўзи учун зарур бўлган параметрлар ва атроф-муҳит омилларининг ўзгаришига жавоб бериб, қайта қурилганлиги, унинг ўзгарган муҳитда умуман биологик тизим мавжудлигини таъминлайдиган функцияларни сақлаб қолиш учун тизимли алоқалар. Бу қон айланиш, нафас олиш ва терморегуляция тизимларининг муқаррар стрессини оқлайди.
Жисмоний фаолият таъсирига биринчи бўлиб юрак-қон томир тизими таъсир кўрсатади. Мушакларнинг тизимли фаолияти давомида амалга оширилган юрак-қон томир тизимининг юқори мослашиш қобилиятлари реакцияларнинг эволюцион қатъий шакллари сифатида қаралиши керак. Ҳаракат ёки жисмоний фаолият инсон ҳаракатларининг барча хилма-хиллигини ўз ичига олади. С.И. Логинов, Л.И. Ревдова уларни икки турга ажратади: жисмоний машқлар тўғри ва ҳаракат билан бевосита боғлиқ бўлмаган фаолият.
Биринчиси ҳаракатланиш, постурал ҳаракатлар (дуруслар), турли хил меҳнат ва спорт ҳаракатлар киради.
Иккинчиси - скелет мушакларининг нафас олиш, юз ифодаларини, ҳиссий ва хулқ-атвор реакцияларини ва ҳоказоларни амалга ошириш иши.
Чет эл адабиётида Барановски Т., Блер С.Н. жисмоний фаоллик - бу дам олиш ҳолатига қўшилган энергия сарфи натижасида скелет мушаклари томонидан бажариладиган ҳар қандай иш. Тадқиқотлар икки йўналишда олиб борилади - физиологик ва хулқ-атворли. Физиологик нуқтаи назардан, жисмоний фаоллик умумий энергия сарфининг таркибий қисми бўлиб, у дам олиш, овқатланишнинг термик таъсири ва тана ўсишини ҳам ўз ичига олади. Хулқ-атвор нуқтаи назарига кўра, уни хулқ-атворни, шунингдек спорт, кўнгил очиш, ривожланиш ва соғлиқни сақлаш технологияларини тушуниш хусусиятлари доирасида кўриб чиқиш мумкин. Кун давомида ҳар хил ҳаракатлар йиғиндисидан иборат бўлган жисмоний ҳаракат ўзгарувчан функциядир ва тўғридан-тўғри мақсадга боғлиқ (ёши, жинси, юқори асабий фаолият тури, йил фасли, иқлим географик шароитлар) ва субъектив шароитлар, хусусан, жисмоний тарбия ташкил этилган шаклларининг сифати ва эркин фаолиятнинг табиати тўғрисида. Сўнгги иккита шарт туфайли ҳаракатларнинг ҳажми ва интенсивлигида, шунингдек, кунлик режимда восита компонентининг давомийлигида сезиларли ўзгариш бўлиши мумкин.
Восита қобилиятлари деганда одамнинг ҳаракат қобилиятлари даражасини белгилайдиган индивидуал хусусиятлар тушунилиш мумкин. Шахснинг ҳаракат қобилиятларининг асосини жисмоний фазилатлар ташкил этади, намоён бўлиш шакли эса восита маҳорати ва қобилиятидир. Ҳаракат қобилиятига куч, юқори тезлик ва юқори тезлик киради. Ҳаракатни мувофиқлаштирувчи (эпчиллик) қобилиятлар, умумий ва ўзига хос чидамлилик. Ҳаракат қобилиятларини ривожлантириш учун фаолиятнинг муайян шарт-шароитларини яратиш керак.
Замонавий тадқиқотчиларнинг кўплаб нашрлари кенгайтирилган мотор режимининг инсон саломатлиги кўрсаткичларига ижобий таъсирини кўрсатмоқда. Кўп йиллик тажриба Логинов С.И., Ревдова Л.И., Решетникова Н.В., Кислитсина Ю.Л. болаларнинг ёши ва индивидуал хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда умумий ҳаракат режимини ташкил этиш, ўзига хос бўлмаган қаршиликни ошириш, функционал имкониятларини яхшилаш орқали уларнинг соғлиғини мустаҳкамлашга ёрдам беради.
Ҳаракатланишнинг гигиеник меъёри ҳаракатланишнинг биологик эҳтиёжини тўлиқ қондирадиган, организмнинг функционал имкониятларига мос келадиган, ўқувчилар соғлиғини мустаҳкамлашга ва келажакда уларнинг қулай, уйғун ривожланишига ҳисса қўшадиган ҳаракат фаолиятининг шундай қийматлари деб ҳисобланади.
Талабалар режимида жисмоний машқлар ҳажмини оқилона дозалаш керак, бу одатда юқори ақлий кўрсаткичлар, чарчоққа чидамлилиги, ўртача ва юқори жисмоний ривожланиш, марказий асаб тизимининг функционал ҳолатининг янада қулай кўрсаткичлари, юрак-қон томир тизими ва нафас олиш тизимининг иқтисодий иши, иммунитетнинг фаоллиги ва ўткир нафас йўллари касалликларининг камлиги.
Рус олими Фомин сўзларига кўра ҳаракат фаолият нормасини аниқлаш учун қуйидаги талаблардан фойдаланиш мумкин:
-талаба томонидан кун давомида зарур ва етарли миқдордаги ихтиёрий ҳаракатларни таъминлаш; кун давомида жисмоний фаолиятни талаба танасининг функционал имкониятларига, уларнинг соғлиғини мустаҳкамлашга ва тўлиқ психофизик ривожланишига йўналтирилганлигига мослиги;
-ҳар бир талабанинг индивидуал эҳтиёжлари ва имкониятлари билан миқдорий мутаносибликда ҳаракатларнинг сифатли хилма-хиллигини кузатиш.
Тадқиқотчи А.Г. Хрипкова гувоҳлик беришича, куннинг 82-85% гача, аксарият талабалар статик ҳолатидадир (ўтириш). Университетда ўқиган дастлабки йиллардан бошлаб талабаларнинг кунлик жисмоний фаоллиги 50% га камаяди ва курсдан курсга ўтишда барқарор пасайиб бораверади. Жисмоний маданият дарслари кунлик талаб қилинадиган ҳаракатларнинг атиги 11-17 фоизини қоплайди. Мушак фаолиятининг чекланганлик ҳолатларини белгилаш учун иккита атама қўлланилади - гипокинесия ва гиподинамия.
Н.В. Решетников ва Ю.Л. Кислицйн гипокинезия - бу етарли бўлмаган ҳаракатли фаоллик туфайли келиб чиқадиган, яъни турмуш тарзи натижасида ҳаракатларнинг сони ва доирасини чеклайдиган тананинг махсус ҳолати. Баъзи ҳолларда бу ҳолат жисмоний ҳаракатсизликка олиб келади. Гиподинамия - узоқ давом этган гипокинесия туфайли организмдаги салбий морфологик ва функционал ўзгаришлар мажмуидир. Бу мушаклардаги атрофик ўзгаришлар, умумий жисмоний машқлар. Талабаларда бу шартлар одатда комбинацияда учрайди. Фомин онтогенезда юрак-қон томир тизимининг функциялари шаклланиши ва скелет мушаклари фаолияти ўртасида тўғридан-тўғри боғлиқлик ўрнатди. Столда мажбурий статик ҳолатдаги талабаларнинг узоқ муддатли иши қон босимининг умумий кўтарилиши, шунингдек, асаб-мушак аппарати ривожланишидаги оғишлар, восита ва анализаторлар имкониятларининг торайиши ва бошқалар билан тўла бўлган артериоларнинг спазмлари билан бирга келади. Ҳаракатнинг этишмаслиги юрак-қон томир тизимининг мослашувчан қобилиятини пасайтиради, шу билан бирга асаб тизимининг автоном бўлинмаларини ва умумий кўрсаткичларни бошқаришда бузилишларни келтириб чиқаради. Мунтазам жисмоний машқлар таъсири остида юрак-қон томир тизимининг бир қатор кўрсаткичлари, дам олиш ҳолатида, сезиларли ўзгаришларга олиб келади, бу эса функцияларни иқтисод қилиш натижасидир. Шу билан бирга, функционал тестлар ёрдамида олинган маълумотлар қон айланиш аппарати мослашувчанлигини, организмнинг умумий функционал ҳолатини ва унинг жисмоний тайёргарлигини баҳолашга имкон беради.
Шундай қилиб, жисмоний фаолликни чеклаш ёш организмнинг биологик эҳтиёжларига зид келади ва унинг энергия фондини камайтиради, жисмоний ҳолатга салбий таъсир қилади (касалликларга қарши иммунитет заифлашади) ва ўқувчиларнинг ақлий ривожланиш даражаси пасайишига олиб келади.
Жисмоний тарбия организмга ва хусусан, юрак-қон томир тизимига кўп қиррали таъсир кўрсатади, унинг функционаллигини оширади. Қон айланиш тизимида мослашувчан жараёнларнинг шаклланиши бошқа тизимлар функцияларининг ўзгариши билан боғлиқ. Жисмоний тарбия жараёнида мослашиш асосидаги механизмлар шаклланади. Улар ўқитилган танани ўқимаганларга нисбатан устунликлар билан таъминлайди, шу қадар давомийлик ва интенсивликдаги мушак ишларини бажаришга имкон беради, чунки ўқимаганлар ўзлаштира олмайди. Жисмоний фаолиятга мослашган организм физиологик тизимларнинг ўртача жисмоний кучлари билан дам олиш ҳолатида анча тежамкор ишлаши, шунингдек, ушбу тизимларнинг ўқимаганларга эришиб бўлмайдиган даражада юқори даражадаги ишлашига эришиш қобилияти билан ажралиб туради. Жисмоний тарбия натижасида организмнинг зарарли таъсирларга ва ноқулай омилларга чидамлилиги ошади.
Шошилинч ва узоқ муддатли мослашиш Тананинг функционал ҳолати қандай ўзгаради ва юрак-қон томир тизими жисмоний фаолиятга қандай мослашади?
Меерсоннинг сўзларига кўра энг мослашувчан реакцияларни ривожланишида икки босқични кузатиш мумкин:
1) шошилинч, аммо номукаммал мослашувнинг дастлабки босқичи;
2) мукаммал узоқ муддатли мослашувнинг навбатдаги босқичи.
Шошилинч мослашиш босқичи рағбатлантирувчи таъсир - жисмоний фаолият бошлангандан сўнг дарҳол ривожланади. Уни фақат илгари шаклланган физиологик механизмлар асосида амалга ошириш мумкин. Мослашувнинг шошилинч босқичининг энг муҳим хусусияти шундаки, организм фаолияти унинг чегарасида боради физиологик имкониятлар - функционал заҳирани деярли ҳаддан ташқари сафарбар қилиш билан ва зарур мослпшиш таъсирни тўлиқ таъминламайди.
Шундай қилиб, мослашмаган инсоннинг югуриши ва ўпка вентиляциясининг максимал қийматларига яқин бўлиб, жигарда ликоген захирасини максимал даражада сафарбар қилади. Шу билан бирга, қон даражаси ошади, бу эса юкнинг интенсивлигини чеклайди, шунинг учун восита реакцияси на тез, на етарлича узоқ бўлиши мумкин эмас. Шундай қилиб, мослашиш "жойида" амалга оширилади, аммо у номукаммал бўлиб чиқади.
Узоқ муддатли мослашиш босқичи шошилинч мослашишни такрорий амалга ошириш асосида аста-секин вужудга келади. Жисмоний фаолиятни бажариш учун зарур бўлган органлар ва тизимлар функциясининг ошиши табиий равишда таркибида энергия таркибидаги тузилмалар кучининг ошиши ва ушбу органни ҳосил қилувчи ҳужайралардаги нуклеин кислоталар ва оқсилларнинг фаоллашувига олиб келади. Фаол мослашиш учун масъул бўлган тизимларнинг кучини оширадиган таркибий ўзгаришларнинг шаклланишига олиб келади. Фавқулодда мослашувдан узоқ муддатли мослашишга ўтиш учун асос яратадиган тизимли из деб аталадиган нарса ҳосил бўлади. Мослашиш учун масъул бўлган тизим ҳужайраларининг физиологик функциясининг ошиши ушбу ҳужайралар ядросидаги структуравий ДНК генларида РНК транскрипсияси тезлигини оширишга ёрдам беради. Хабарчи РНК миқдорининг кўпайиши ушбу РНК томонидан дастурлаштирилган рибосомалар ва полисомалар сонининг кўпайишини бошлайди, унда ҳужайра оқсилларини синтези жараёни жадал давом этмоқда. Натижада, тузилмалар массаси ошади ва ҳужайранинг функционал имкониятлари ошади - бу узоқ муддатли мослашишга асос бўлган силжиш ҳисобланади.
Юрак огарлигини (юрак гипертрофияси) катталашуви билан боғлиқ юракнинг қисқариш қобилияти кучаяди.Тананинг янги имкониятларига нафас олиш ва қон айланиш тизими ҳам мослашади. Мушакларнинг қизғин ишлаш пайтида нафас олиш 15-20 мартага ортади, нафас олиш кучинкнг ўсиш ҳисобига нафа солиш ҳаракатли қуввати ошади, турли оғирликдаги жисмоний юкка чидамлилик қобилияти асоси сифатидаги кўрсаткичи ўсади.
- мослашиш жараёни нафақат спортчига юксак натижаларга эришишгагина имкон бериб қолмасдан, балки оғирликка чидашнинг қолипдаги юкламалар машғулот таъсирига эга бўлмай қолади, улардан машқларга чидамлиликни сақлашга имкон берувчи восита сифатида фойдаланиш мумкин.
- машғулотлар орасида йўл қўйилган узоқ танаффуслар мослашиш югуқлари даражасини пасайтиради.
- спортчи танасини мослашиши юклама таркиби ва йўналиши билан боғлиқ йўналишда рўй беради.

Юклатиш миқдори (ҳажми)	Юклатишнинг шиддати (жадаллиги	Мослашишни йўналганлиги
Катта	Кам ёки ўрта	Чидамлиликни ўстириш
Кичик	Субмаксимал максимал	Куч, тезликсифатларини ўстириш