Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

Назорат учун саволлар:
1.Узоқ муддатли мослашишнинг шаклланиши тез мослашиш босқичлари ҳақида сизнинг фикрингиз.
2. Спорт тайёргарлик машғулотларининг қисмларини санаб беринг.
3. Циклик ҳаракатларда фазалари тушинтириб беринг.
4. Спорт тайёргарлик жараёнининг яхлит таркиби нима дейилади.
5. Спортчини ҳаракат техникаси асосларига ўргатиб бориш нималардан иборат
6. Спорт тайёргарлик даври санаб беринг.


XII- МОДУЛ: СПОРТ АСОСЛАРИ


12.1.Спорт машғулотларининг мақсад ва вазифалари

Спорт машғулотининг мақсади - рақобатбардош фаолиятнинг ўзига хос хусусиятлари ва режалаштирилган спорт натижаларига эришишни кафолатлаши сабабли, маълум бир спортчи учун энг юқори даражадаги тайёргарликка эришишга қаратилган спортга тайёргарлик.

Спорт машғулотларининг мазмуни спортчини тайёрлашнинг турли жиҳатларини ўз ичига олади: назарий, техник, жисмоний, тактик ва ақлий. Машғулотларда ва айниқса, рақобатбардош фаолиятда ушбу томонларнинг ҳеч бири якка ҳолда намоён бўлмайди. Улар энг юқори спорт кўрсаткичларига эришишга қаратилган комплекс комплексга бирлаштирилган.
Спорт машғулотлари жараёнида қуйидаги асосий вазифалар ҳал этилади:
1) танланган спорт интизоми техникаси ва тактикасини ўзлаштириш;
2)рақобатбардош машқларнинг муваффақиятли бажарилишини ва режалаштирилган натижаларга эришишни таъминлайдиган, ҳаракатланиш сифатларини яхшилаш ва организмнинг функционал тизимларининг имкониятларини ошириш;
3) зарур ахлоқий ва иродавий фазилатларни тарбиялаш;
4) махсус ақлий тайёргарликнинг зарур даражасини таъминлаш;
5) муваффақиятли машғулотлар ва рақобатбардош фаолият учун зарур бўлган назарий билимларни ва амалий тажрибани эгаллаш Спорт машғулотларини ҳал қилишнинг мураккаб натижалари: "фитнесс", "тайёрлик", "спорт формаси" тушунчалари билан ифодаланади.
Фитнес, танани тақдим этилган ўқув юкларига функционал мослашиш даражаси билан тавсифланади, бу мунтазам жисмоний машқлар натижасида пайдо бўлади ва инсоннинг иш қобилиятини оширишга ёрдам беради. Машқ қилиш ҳар доим спортчининг ҳаракат ҳаракатларига ихтисослашувининг ўзига хос турига йўналтирилган бўлиб, унинг танаси функционал имкониятларининг, ўзига хос ва умумий иш қобилиятининг кўтарилган даражасида, спорт маҳорати ва кўникмаларининг такомиллашган даражасида ифодаланади.
Спортчининг тайёргарлиги, қоида тариқасида, умумий ва махсус бўлинади. Махсус фитнесс танланган спорт тури бўйича мушакларнинг маълум бир турини бажариш натижасида олинади. Умумий фитнесс биринчи навбатда спортчининг танаси аъзолари ва тизимларининг функционаллигини оширадиган ва унинг соғлиғини мустаҳкамлайдиган умумий ривожлантирувчи характердаги машқлар таъсирида шаклланади.
Фитнесс - жисмоний тайёргарликнинг мураккаб натижаси (жисмоний сифатларнинг ривожланиш даражаси); техник тайёргарлик (восита маҳоратини ривожлантириш даражаси); тактик тайёргарлик (тактик фикрлашнинг ривожланиш даражаси); ақлий тайёргарлик (ахлоқий ва иродавий фазилатларни такомиллаштириш даражаси). Тайёргарлик рўйхатдаги машқларнинг ҳар бирига (жисмоний, техник ва ақлий тайёргарликка) тегишли бўлиши мумкин. Тайёргарликнинг ҳар бир томони унинг бошқа томонларининг мукаммаллик даражасига боғлиқ, улар томонидан белгиланади ва ўз навбатида уларнинг даражасига таъсир қилади. Масалан, спортчининг техник жиҳатдан такомиллашиши ҳар хил ҳаракатланиш фазилатлари - куч, тезлик, мослашувчанлик, мувофиқлаштириш қобилиятлари ривожланиш даражасига боғлиқ. Двигател фазилатларининг намоён бўлиш даражаси, масалан, чидамлилик техниканинг самарадорлиги, чарчоқни энгишга ақлий қаршилик даражаси, қийин шароитларда рақобат курашининг оқилона тактик схемасини амалга ошириш қобилияти. Тактик тайёрлик нафақат спортчининг маълумотни идрок этиш ва тезкор равишда қайта ишлаш қобилияти, ҳозирги вазиятга қараб рационал тактик режа тузиш ва мотор муаммоларини ҳал қилишнинг самарали усулларини топиш қобилияти билан эмас, балки техник маҳорат даражаси, жисмоний тайёргарлик, жасорат, қатъиятлилик, қатъиятлилик ва бошқалар.
Спорт шакли - бу спортчининг бир вақтнинг ўзида рақобатбардош фаолиятда турли томонларни амалга ошириш қобилияти билан ажралиб турадиган энг юқори тайёргарлик даражаси тайёрлик (спорт-техник, жисмоний, тактик, ақлий, назарий, интеграл).
Спортчи тайёргарлигининг асосий мақсади - саломатлик, ҳар томонлама ривожланиш ва юқори спорт натижаларига эришиш. Бу нафақат спорт учун, балки ёшларни касбий фаолиятга тайёрлаш ва Ватанни ҳимоя қилиш учун ҳам муҳимдир.
Мураббий ва спортчи бир қатор вазифаларни ҳал қилиши керак, улардан асосийлари:
- соғликни мустаҳкамлаш;
- ҳар томонлама жисмоний ривожланишни эгаллаш;
- махсус жисмоний тайёргарликка эришиш;
- танланган енгил атлетика техникасини ўзлаштириш;
- ахлоқий ва иродавий фазилатларни тарбиялаш;
- назарий билимларни эгаллаш;
- мусобақаларда иштирок этиш тажрибасини тўплаш.
Рўйхатда келтирилган вазифалар спортчилар учун барча талабларни тугатмайди. Енгил атлетика турлари, спортчиларнинг индивидуал хусусиятлари, машғулот даврлари ва шароитларидаги фарқлар вазифаларни аниқлаштириш ва фарқлашни назарда тутади.
Иккинчисининг ечими параллел ва кетма-кет бўлиши мумкин. Баъзи ҳолларда энг яхши натижага параллел ечим билан эришилади, масалан, спорт техникасини ўзлаштириш жисмоний сифатларни ривожлантириш билан бирлаштирилади. Бошқаларда вазифаларни кетма-кет ҳал қилиш билан кўпроқ таъсирга эришилади, масалан, биринчи навбатда умумий чидамлилик ривожланиш даражаси, кейин эса махсус. Вазифаларни изчил ҳал этиш амалга оширилмоқда кўп йиллик машғулотлар жараёнида, кўпинча спорт амалиётида параллел ва кетма-кет ечимларни бирлаштириш ҳоллари мавжуд. Спортчиларнинг ёши ва жисмоний тайёргарлиги даражасига қараб, машғулот даврлари ва босқичларида баъзи вазифаларга кўпроқ эътибор берилади, бошқаларга камроқ; уларни ҳал қилиш усуллари ҳам ўзгаради.
Тамойиллари ёки энг умумий қонуниятлари ва қоидалари унинг илмий асосланган тузилиши ва самарадорлигини белгилайди. Баъзи тамойиллар педагогикадан олинади, бошқалари жисмоний тарбия ва спорт машғулотлари жараёнларини ўрганиш жараёнида шаклланади. Узоқ муддатли йил давомида ўқитишнинг қурилишини белгилайдиган ва белгилайдиган бундай умумий қоидалар жуда кўп. Ушбу хилма-хилликдан енгил атлетикада машғулотлар жараёнини тўғри қуриш учун ҳар томонлама, ихтисослашув, босқичма-босқичлик, такрорлаш, якка тартибда ва онглилик тамойилларини ажратиб кўрсатиш мумкин. Кенг қамровлилик принципи биринчи марта рус олимлари томонидан илгари сурилган. Спорт машғулотларида уни амалга ошириш спортчининг юксак ахлоқий ва маданий даражага эришишини, иродавий фазилатларни ривожлантиришни, мушакларнинг уйғун ривожланишини, юрак-қон томир, нафас олиш ва бошқа тана тизимларини мукаммал ишлашини, ҳаракатларни юқори мувофиқлаштиришни ўз ичига олади. Комплекслик принципи жисмоний тарбияни ақлий, ахлоқий ва эстетик билан боғлайди. Ҳар томонлама ривожланиш даражасининг ошиши енгил атлетиканинг танланган тури бўйича яхши махсус жисмоний тайёргарликни, техник ва тактик маҳоратни эгаллашнинг зарурий шартидир. Ҳамма томонлама принципнинг моҳияти организм яхлитлигидан, ундаги барча аъзолар ва тизимларнинг, физиологик ва руҳий жараёнларнинг яқин муносабатларидан келиб чиқади. Айрим тизим ва органларда машғулотлар таъсири остида юзага келадиган кўплаб ва хилма-хил ўзгаришлар доимо бутун организм фаолияти билан ўзаро боғлиқдир. Спортчи қайси машқни бажармасин, у доимо кўп (кўп ҳолларда) органлар ва тизимларнинг ишлашини, ҳар хил жисмоний фазилатларнинг намоён бўлишини талаб қилади.
Шунинг учун ҳар қандай енгил атлетикага ихтисослашиш бир томонлама бўлишни англатмаслиги керак, масалан, фақат қисқа масофага югуриш билан машқ бажариш, ҳар қандай спортчида тезлик, куч, чидамлилик, мослашувчанлик ва эпчилликни ривожлантириш учун турли хил машқлардан фойдаланиш зарур.
Шунинг учун ҳар томонлама жисмоний ривожланиш орқали спорт ихтисослашувига олиб борадиган йўл - бу спорт зўрлигига энг яхши йўл ҳисобланади.
Ёш спортчиларни тайёрлашда кенг қамровлилик принципи алоҳида аҳамиятга эга. Кўп томонлама жисмоний тараққиёт узоқ муддатли машғулотлар давомида натижаларни, ҳар томонлама жисмоний ривожланишни - соғлик ва катта ёшдаги юқори кўрсаткичларни таъминлайди. Ихтисослаш принципи енгил атлетиканинг танланган турини чуқур такомиллаштиришни назарда тутади, бу эса юқори спорт натижаларига эришиш учун зарур шартдир.Асосий машғулот воситаларини танлашда ихтисослашган йўналиш техникани, тактикани ўзлаштириш ва такомиллаштириш жараёнида, иродавий фазилатларни тарбиялашда ҳам қўлланилади. Шу билан бирга, тор ихтисослашув йўлини ёдда тутиш керак енгил атлетика турларидан бири кўп сонли турли хил машқлардан фойдаланиш, яъни кўп қирралилик принципини орқали амалга оширилади.
Спортчининг узоқ муддатли тайёргарлигининг турли босқичларида умумий жисмоний тайёргарликнинг ўзига хос воситалари ва воситаларининг ҳажмлари нисбати ҳар хил. Бироқ, аниқ тенденция мавжуд: енгил атлетика бўйича дастлабки машғулотлар давридан энг юқори спорт маҳоратига қадар, машғулотларнинг умумий ҳажмида махсус мақсадлар воситаларининг улуши доимий равишда ошиб бормоқда.
Сўнгги йилларда спортни ёшартириш тенденцияси кузатилмоқда Баъзи енгил атлетика ёшлигида аллақачон жаҳон миқёсидаги натижаларга эришмоқда. Шунинг учун, илгари ёш спортчиларни танланган енгил атлетика тури бўйича махсус машғулотларга киритиш бор. Аммо, агар у умумий, кўп қиррали бўлса, махсус жисмоний тайёргарликнинг самарадорлиги анча юқори эканлигини унутмаслигимиз керак. Аста-секинлик принципи машғулотлар жараёнида юкни босқичма-босқич оширилишини, бажарилган ишларнинг ҳажми ва интенсивлигини, машқларнинг мураккаблигини босқичма-босқич оширилишини назарда тутади. Аста-секинлик принципи педагогик қоидаларга асосланади:
а) оддийдан мураккабга, б) осондан қийинга
в) маълумдан номаълумгача.
(ўзлаштирилгандан ривожланмагангача). Ушбу тамойилнинг физиологик асослари ҳам мавжуд: уларнинг функционал имкониятларини оширишга қаратилган танадаги тизимлардаги барча ўзгаришлар машғулотлар таъсири остида узоқ вақт давомида содир бўлади. Аста-секинлик бир хилликни англатмайди. Кейинчалик оқилона тўғри чизиқ эмас, балки машғулот юкларини бир ҳафталик тсиклдан иккинчисига босқичма-босқич оширишдир. Бундан ташқари, спортчининг иш қобилиятини тиклаш учун кам юкланган машқлар цикллари зарур. Бинобарин, юкларнинг босқичма-босқич ўсиши тўлқинли шаклга эга бўлади. Ҳар қандай иш танадаги маълум ўзгаришларга олиб келади. Бироқ, жавоблар доимий бўлиб қолмайди. Муайян юкларга мослашиш натижасида физиологик силжишлар камаяди, яъни иш одатий ҳолга келади, организм унга мослашиб боради ва у машғулот таъсирини тўхтатади. Бу машғулот юкларини доимий равишда ошириш зарурлигини тушунтиради.
Спортчиларни кўп йиллик машғулотлари жараёнида босқичма-босқичлик принципи қўлланилиши керак. Акс ҳолда, "мажбурий" машғулотлар сизни бирон бир босқичда юқори спорт натижаларига эришишга имкон беради, лекин,
биринчидан, бу ёш спортчининг соғлиғига салбий таъсир кўрсатиши мумкин, иккинчидан, бу ҳеч қачон олиб келмайди энг мақбул ёшдаги (22-26 ёш) ўз имкониятларни очиб беришга. Юкнинг аста-секин ўсиши шундай бўлиши керакки, 10-12 ёшли новатор 9-10 йил ичида халқаро спорт устаси бўлади.
Такрорлаш принтсипи фақат машқларни такрорлаш билан органлар ва тизимларда сезиларли ижобий ўзгаришларга эришиш, техник кўникмаларни мустаҳкамлаш ва спорт натижаларини ошириш мумкинлигини аниқлайди. Бу барча жисмоний фазилатларни ривожлантиришнинг ягона йўли: куч, тезлик, чидамлилик, мослашувчанлик ва эпчиллик. Шу билан бирга, такрорлаш принципи нафақат индивидуал машқларни, балки ўқув машғулотларини, "микроцикл, мезоцикл ва макроциклларни ҳам такрорлашни назарда тутади. Принципнинг физиологик асосланиши шундан иборатки, шартли рефлексли боғланишларни шакллантириш учун органлар, тизимлар ва уларнинг функцияларидаги тегишли ўзгаришлар, кўп маротаба таъсир қилиш зарур. Фақат улар маҳорат ва билимларни мустаҳкамлаш, техника ва спорт натижаларининг барқарорлиги, тажриба орттиришни таъминлайди. Такрорлаш нафақат машғулотларнинг такрорланишини, балки спортчининг кўплаб мусобақаларда қатнашишини ҳам олдиндан белгилаб беради.
Спорт машғулотлари меҳнат ва дам олишнинг оқилона алмашинувига асосланади. Шахсий машқлар ёки машғулотларнинг такрорий сони спортчиларнинг жисмоний тайёргарлигига, уларнинг ихтисослашувига, ёшига, ташқи шароит. Жисмоний машқлар қийинлиги ёки зўравонлиги ошгани сайин такрорланиш сони камаяди ва дам олиш оралиғи кўпаяди. Бу ерда мезонлар спортчининг субъектив ҳиссиётлари, мураббийнинг тажрибаси ва илмий изланиш натижаларидир. Шу билан бирга, такрорланган аниқланган оптимал сони ва дам олиш вақтлари доимо доимий бўлиши мумкин эмас. Улар спортчининг фаровонлиги, машғулот даври ва шартлари, жисмоний ҳолати ва бошқа сабабларга қараб ўзгаради.
Такрорлаш кейинги машғулот учун аввалги машғулотдан сўнг иш қобилиятини етарли даражада тиклашни таъминлаши керак. Шунинг учун катта синфларни алмаштириш керак, ўртача ва енгил юклар. Бундай шартларга риоя қилиш нафақат спортчининг жисмоний тайёргарлигини оширади, балки унинг соғлиғини ҳам мустаҳкамлайди. Спортчининг индивидуал хусусиятларини, қўлланиладиган юкларнинг унинг танасининг функционал имкониятларига мувофиқлигини ҳисобга олган ҳолда машғулотлар жараёнини қуришни талаб қилади. Бунда ёши, жинси, шахси, соғлиғи, меҳнатсеварлиги, характери ҳисобга олинади. Шу билан бирга, ёши, жинси ва жисмоний тайёргарлиги даражаси бўйича бир ҳил бўлган гуруҳдаги спортчилар орасида ҳам тананинг функционал имкониятлари бир-биридан фарқ қилади, яъни мутлақо бир хил имкониятларга эга инсонлар йўқ. Ҳар қандай муаммони ҳал қилишда индивидуал ёндашув зарур - у техник ва тактик кўникмаларни ўзлаштирадими ёки уни такомиллаштирадими ёки жисмоний ва иродавий фазилатларни ривожлантирадими ва ҳоказо. Спортчилар учун машғулотлар вазифаларининг фарқланиши, юк нормаси ва уни тартибга солиш усуллари, фойдаланиладиган восита ва усуллар, спортчиларнинг индивидуал хусусиятларига мос равишда машғулот шакллари ва педагогик таъсир усуллари. Куч, чидамлилик, тезкорлик, эгилувчанликни ривожлантириш учун ишлатиладиган жуда катта ва максимал юк билан машқларни бажаришда индивидуал ёндашув айниқса муҳимдир.
Бу ерда нафақат ташиш қобилиятини ҳисобга олиш керак бундай юкларни, шунингдек, иш қобилиятини тиклашда тананинг хусусиятлари.Спортчининг индивидуал хусусиятлари педагогик кузатувлар, тиббий назорат, махсус тестлар ва назорат машқлари ёрдамида аниқланади. Ушбу кўрсаткичлар спортчи ихтисослашган енгил атлетика туридаги спорт натижалари билан, машғулотлар ва мусобақаларда кўрсатадиган натижалари билан таққосланади, бу эса жисмоний тайёргарликнинг кучли ва кучсиз томонларини аниқлашга, машғулотлар жараёнида тузатишлар киритишга имкон беради. Бироқ, индивидуализация умумий қоидалардан воз кечишни англатмайди. Жисмоний тарбия ва спорт машғулотларининг умумий қонуниятлари асосида мавжуд бўлиб, уни гуруҳ машғулотларида амалга ошириш мумкин.
Онг принципи ҳар бир спортчига қандай машқларни, нима учун бажаришини билишга имкон берадиган машғулот жараёни ва ўқитувчи-мураббий ва ўқувчилар фаолиятини шундай қуриш ва ўтказишни таъминлайди.
Шунинг учун онг принципи замонавий кадрлар тайёрлаш тизимида энг муҳимларидан бири ҳисобланади. Машғулотнинг мақсади ва вазифаларини, шунингдек уларга эришиш учун ишлатиладиган воситалар ва усулларни англаш нафақат техник ва тактик маҳоратни янада муваффақиятли оширилишини таъминлайди, тезкорлик, куч, чидамлилик, мослашувчанлик, эпчиллик, ахлоқий ва иродавий фазилатларни тарбиялашни янада самарали ривожлантириш.
Спортчининг онгли машғулот жараёни маълум мақсадларга эришишга бўйсуниши керак. Яқин ва узоқ, улар бир-бири билан чамбарчас боғлиқдир. Яқин мақсадни ҳал қилиш (тўғри ҳаракатни ўзлаштириш, кўзда тутилган ўқув ишларини бажариш, ривожланишнинг маълум даражасига эришиш ва ҳ.к.) спортчининг узоқ мақсадга эришиш қобилиятига бўлган ишончини кучайтиради (спорт устаси бўлиш, республика рекордини ўрнатиш, жаҳон чемпиони бўлиш ва бошқалар). Спортчининг онгли иштирокисиз машғулотлар жараёни самарали бўлмайди. Мураббий қанча уринмасин, агар талаба ўзининг енгил атлетика турининг техникасини бутун мураккаблиги билан тушунмаса, уни қандай қилиб ақлий равишда кўпайтиришни билмаса, у баъзи машқларни бажаришини билмаса, унда бундай ҳолларда юқори натижаларни кутиш мумкин эмас. Ҳеч бир томоша максимал куч, тезлик, чидамлиликни намойиш этиш қобилиятини ўргатолмайди.
Онглилик принципининг ўрни нафақат машғулот жараёнида, балки спортчининг хатти-ҳаракатлари чуқур, онгли, мулоҳазали ёндашувни, пайдо бўлаётган муаммоларни ижодий ҳал қилишни талаб қиладиган мусобақаларда ҳам катта. Онглилик принципи инсон фаолияти натижалари, уларни баҳолаш, уларни ҳиссиётлари билан солиштириш қобилиятини билишни назарда тутади. Бундай таҳлил сизнинг имкониятларингизни тўлиқ очиб беришга имкон беради. Машғулот жараёнига фаол муносабат мураббий томонидан тарбияланиши бошқарилиши керак. Бу унинг ўқитувчи фаолиятининг муҳим жиҳатларидан биридир. Синф хонасида мураббий спортчини фаол бўлишга, кўзланган мақсадга эришишга интилишга, билим олишга, ижод қилишга ундаши керак.
Биз енгил атлетика бўйича спорт машғулотларининг асосий тамойилларини кўриб чиқдик. Улардан ташқари, уларнинг мазмунига кўра кўринадиганлик, мавжудлик, фаоллик, систематиклик ва бошқалар тамойиллари мавжуд принциплар бир-бирига жуда яқин ва бу ажабланарли эмас, чунки улар бир хил ўқув жараёнининг алоҳида жиҳатлари ва қонунларини акс эттиради, бу аслида бир хил.
Барча машғулот тамойиллари бир-бирига боғлиқдир. Агар бошқаларга эътибор берилмаса, уларнинг ҳеч бири тўлиқ амалга оширилмайди. Енгил атлетиканинг танланган тури бўйича ихтисослашиш жисмоний ривожланишнинг ҳар томонлама эканлигига асосланади, бу эса ўз навбатида аста-секинликсиз, босқичма-босқичлик эса такрорланмаслиги мумкин эмас. Спортчининг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олмаган ҳолда ва бўлмасдан машғулотлар жараёни самарали бўлмайди.
Шундай қилиб, спорт машғулотлари тамойиллари фақат уларнинг яқин алоқаси ва ўзаро таъсири шароитида, спортчиларни тайёрлашнинг ажралмас жараёнининг турли томонлари сифатида тўғри амалга оширилиши мумкин.
Демак, "спорт тайёргарлиги" тушунчаси, мос равишда, спортчини рақобатбардош фаолиятда талаб қилинадиган техник жисмоний, тактик, ақлий, назарий ва ажралмас тайёргарликни бир вақтда самарали бажаришга комплекс тайёрлашнинг мақсадга мувофиқ педагогик ташкил этилган жараёни.