Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети қўлёзма ҳуқуқида

Aгрономия ва биотехнология факулътети биология таълим йўналиши талабаларининг квазипофессионал фаолият бўйича назарий билимларини баҳолаш

№	Савол ва топшириқлар	Назорат гуруҳи								Тажриба гуруҳи
		Умумий талабалар сони 52					Савол-жавоблар сони 4 ва 5 % да		Умумий талабалар сони 53						Савол-жавоблар сони 4 ва 5 % да
		Баҳо							Баҳо
		5	4	3	2	5			4	3	2
1	2	4	5	6	7	8		10			11	12	13	14
1	Ўқувчиларни биологик касбларга йўналтиришнинг мақсад ва вазифалари нималардан иборат?	3	12	21	16	28,8		7			21	16	9	52,8
2	Биология ўқитувчиси касбининг ўзига хослиги деганда нимани тушунасиз?	2	13	24	13	28,8		8			23	15	7	58,5
3	Биологияни ўрганишда касбга йўналтириш ишларининг мазмунини қандай аниқлайсиз?	3	12	25	12	28,8		9			22	17	5	58,5
4	Биология ўқитувчисининг энг самарали иш шакллари қандай?	2	12	20	18	26,9		11			21	19	2	60,4
5	Ўқувчиларни биологик касбларга йўналтиришда энг самарали усуллар тизимини аниқланг	4	14	19	15	34,6		10			24	15	4	64,2
6	Ўқувчиларни биологик касбларга йўналтиришга қандай воситалар ёрдам бериши мумкин?	2	15	19	16	32,7		9			19	15	10	52,8
7	Ўқувчи шахси диагностикасининг қандай усулларидан фойдаланасиз?	2	13	26	11	28,8		8			21	17	7	54,7
8	Маҳаллий минтақанинг биологик касбларга бўлган эҳтиёжларини биласизми?	3	13	23	13	26,9		7			22	18	6	54,7
9	Сиз биологик касбларнинг касбий жадвалларини туза оласизми?	2	12	24	14	26,9		7			21	19	6	52,8
10	Ўқувчиларнинг биологик касб танлаш амалий фаолиятини ташкил этишнинг ўзига хос хусусиятлари нималардан иборат?	1	11	21	19	23,1		6			22	16	9	52,8

Жадвалда берилган маълумотлар шуни кўрсатадики, биз ишлаб чиққан модел бўйича тўгаракка қатнашган талабаларнинг назарий билимлари назорат гуруҳлари талабаларига нисбатан юқори даражада. Моделда ўқувчиларни биологик касбларга йўналтириш ишларини ташкил этиш ва олиб боришнинг педагогик-методик асосларининг назарий муаммолари тўлиқ очиб берилган. Демак, " Ўқувчиларни биологик касбларга йўналтиришнинг мақсад ва вазифалари нималардан иборат?" деган сваолга назорат гуруҳларидаги 28,8% талабалар яхши ва аъло жавоб бердилар, биз таклиф етган модел бўйича ўрганилган тажриба гуруҳларида эса бу кўрсаткич анча юқори, яъни 52,8% талабалар яхши ва аъло жавоб бердилар. Експериментал гуруҳлар талабаларини баҳолашнинг сифат даражасидаги энг катта фарқлари қуйидаги саволларга берган жавобларида кўриш мумкин: " Биология ўқитувчисининг талабаларни касбга йўналтириш бўйича ишининг ўзига хос хусусиятлари сифатида нимани кўрасиз?" (назорат - 28,8%, експериментал - 58,5%), " Биологияни ўрганишда касбга йўналтириш ишларининг мазмунини қандай аниқлайсиз?"(назорат - 28,8%, експериментал - 58,5%), " биология ўқитувчиси ишининг энг самарали шакллари қандай?" (назорат - 26,9%, експериментал - 60,4%) ва "Биологик касбларни танлаш бўйича ўқувчиларнинг амалий фаолиятини ташкил этишнинг ўзига хос хусусиятлари нималардан иборат?" (назорат - 23,1%, тажриба-52,8%).

Тўгарак дастури бўйича ўқиган талабаларнинг жавоблари мазмунини таҳлил қилиш шуни кўрсатдики, улар анча асосли ва тўлиқроқдир.
Тўгарак асосида бўлажак ўқитувчиларни касбий тайёргарликнинг касбий йўналиши муаммоси бўйича назарий билимлар билан бир қаторда касбий ва педагогик касбий йўналишнинг баъзи бир кўникмалари ҳамда касбий аҳамиятга эга шахсий фазилатларнинг асосларини шакллантиришга ҳисса қўшди. Бу педагогик амалиёт давомида бўлажак ўқитувчининг амалий фаолиятини сезиларли даражада осонлаштиради. Тўгаракда ўқиш натижалари бўйича олинган маълумотларни таҳлил қилиш бизнинг тахминимизнинг мақсадга мувофиқлигини тасдиқлайди.
Умумлаштирилган маълумотлар қуйидаги жадвалда келтирилган:
Жадвал 2
"Квазипрофессионал фаолият"тшгарагида қатнашган бўлажак биология ўқитувчиларининг касбий тайёргарлигини тавсифловчи касбий муҳим шахсий фазилатларни шакллантиришнинг баҳолаш кўлами

		Касбий аҳамиятга эга шахсий фазилатларни шакллантиришнинг ўртача баллари
		Тўгаракка қатнашишдан олдин		Тўгаракка қатнашгандан кейин		Мутлақ ўсиш
		Баҳолаш	Ўз-ўзини баҳолаш	Баҳолаш	Ўз-ўзини баҳолаш		Баҳолаш	Ўз-ўзини баҳолаш
1.	Фуқаролик	3,2	3,3	3,9	4		0,7	0,7
2.	Болаларга муҳаббат	3,1	3,4	4,1	4,2		1	0,8
3.	Оптимизм	3,3	3,6	4,2	4,3		0,9	0,7
4.	Ташкилотчилик	3,1	3,4	3,9	4,1		0,8	0,7
5.	Болаларга ва ўзига нисбаган талабчанлик	3	2,8	4,3	4,5		1,3	1,7
6.	Альтруизм	3,2	3,5	4,3	4,4		1,1	0,9
7.	Адолатлилик	3,1	3,4	4,4	4,5		1,3	1,1
8.	Катарлик	2,9	3,3	4,3	4,5		1,4	1,2
9.	Дилкашлик	2,8	3,2	4,3	4,4		1,5	1,2
10.	Қатиятлилик	2,7	3,1	4,5	4,6		1,8	1,5
11.	Ўзини-ўзи назорат қилиш	3,1	3,4	4,4	4,6		1,3	1,2
12.	Мустаҳкамлик	3	3,2	4,5	4,6		1,5	1,4
13.	Мардлик	3,1	3,2	4,6	4,8		1,5	1,6
14.	Талерантлик	3,2	3,4	4,3	4,5		1,1	1,1
15.	Педагогик кузатувчанлик	3,1	3,4	4,5	4,6		1,4	1,2
16.	Ҳамдардлик	3	3,2	4,6	4,6		1,6	1,4
17.	Интеллект	2,9	3,1	4,2	4,3		1,3	1,2
18.	Замонавийлик	3,1	3,3	4,3	4,4		1,2	1,1
19.	Доминантлик	3,1	3,2	4,4	4,3		1,3	1,2
20.	Ижодкорлик	3,1	3,4	4,2	4,4		1,1	1,0

Жадвалда акс эттирилган талабаларнинг босқичма-босқич назорат сўровлари натижаларини таҳлил қилиш, касбга йўналтириш бўйича тўгаракнинг педагогик назария билимларини амалиёт билан боғлашга ёрдам беришини кўрсатади.

2.4. Бўлажак биология ўқитувчисининг квазипрофессионал фаолиятга тайерлаш методикаси модели
Интенсив ривожланаётган жамият тараққиёти, глобал технологик инқилоб, ижтимоий стратегик ўзгаришлар касбий компетентли кадрларга бўлган эҳтиёжни орттириб бормоқда. Стратегик мақсадлар натижадорлигини таъминлаш барча соҳа эгалари сингари бўлажак биология ўқитувчиларининг касбий компетентлигини шакллантириш, халқаро кўрсаткичларга мослаштириш, уларнинг квазипрофессионал педагогик фаолиятга тайёрлашнинг самарали методикаларини ишлаб чиқишни тақозо этади. Биология таълим йўналиши талабаларининг касбий компетенцияларини шакллантириш ҳали ҳам зарур замонавий кўрсаткичларга мос келмайди. Бу муаммонинг илдизи шу йўналишдаги педагогик фаолият методларига бориб тақалади. Муаммонинг амалий ечими биология таълими жараёнига замонавий педагогик технологияларни жорий этиш, уларнинг интерфаол имкониятидан тўлақонли фойдаланиш, касбий фанларни ўрганишга бўлган қизиқишини орттириш ва кучайтириш орқали таъминланади.
Бўлажак биология ўқитувчиларини касбий тайёрлаш масаласининг назарий таҳлили шуни кўрсатадики, педагогика фанида ушбу муаммонинг турли жиҳатлари атрофлича ўрганилган. Бироқ, замонавий илмий-техник тараққиёт шароитида бу масала янгича ёндашувни тақозо этади. Хусусан, компетентли биология ўқитувчисининг умумлаштирилган моделини яратиш ва талабалар фаолиятининг энг самарали замонавий усулларини, касбий ва махсус компетенцияларни шакллантириш жараёнида иш шаклларини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Бу бўлажак ўқитувчиларга ўз касбий маҳоратини ошириш жараёнида ўз-ўзини тарбиялаш фаолиятини тушуниш, амалга ошириш ва оқилона ташкил этиш имконини беради. Талабалар таълим олиш жараёнида келажакдаги касбий фаолиятлари учун зарур бўладиган турли хил компетенциялар шаклланади ва ривожланади. Биология таълим йўналиши битирувчилари умумий, умумкасбий ва касбий компетенцияларни эгаси бўлишлари лозим [1].
Шу билан бирга, "компетентлик" ва "компетенция" тушунчаларини фарқлай олиши зарур. Компетентлик ̶ фаолият субъектининг янги шаклланиши бўлиб, уни (бўлажак ўқитувчини) касбий-педагогик фаолиятни бажаришга тайёрлик нуқтаи назаридан тавсифлайди. Бошқача қилиб айтганда, муайян компетенцияга эга бўлган ўқитувчи аниқ функционал вазифаларни (касбий компетенцияларни) муваффақиятли ҳал этади [2].
Ҳақиқий касбий фаолият жараёнида компетенция ҳар бир аниқ бир ҳолатда ўзини намоён қилади ва ўқитувчи ҳамда талаба фаолиятини ташкил этади. Ўз навбатида фаолиятнинг турлари ҳам шу вазиятда маълум бир касбий компетенциянинг шакллантириши ва уни ривожланишига туртки бўлади [3].
Замонавий илмий адабиётларда талабаларнинг касбий компетенцияларни шакллантириш жараёнига асосий ёндашувлар сифатида қуйидагилар келтирилган:
− фаолият-компетентлиги ёндашуви (Ф. Г. Ялалов ва бошқ.) ҳар бир талаба ўзининг индивидуал қобилиятлари ва имкониятлари англаган ҳолда касб мутахассисига қўйиладиган талабларга ҳамда биология ўқитувчисининг касбий муҳим фазилатлари тўғрисида ўз ғоялари билан боғлаш орқали соҳанинг ҳақиқий эгаси сифатида шаклланишини таъминлайди. Ўқув ва когнитив фаолият жараёнида талаба, хусусан, ўз фаолиятини баҳолашда ўқув жараёнининг фаол субъектига айланади.
-касбий таълимда шахсга йўналтирилган ёндашув (Б. И. Байденко, Е. В. Бондаревская, Е. Ф. Зеер, В. В. Сериков, В. И. Слободчиков, И. С. Якиманская) университетдаги ўқув жараёнини талабаларнинг индивидуал хусусиятларига йўналтирилган бўлиб, уларнинг ўзига хос касбий фаолиятни шакллантиришни, субъект-субъект ҳамкорлигини таъминлашни ўз ичига олади.
- тизимли ёндашув (И. В. Блауберг, В. Н. Садовский, Э. Г. Юдин ва бошқалар.) фаолиятни тизим сифатида тушунишни белгилайди. Талабаларни ўқитиш жараёни қуйидаги таркибий қисмлар мажмуаси сифатида қаралади: фаолият субъектлари, мақсадлар, таркиб, ушбу таркибни амалга ошириш шакллари, усуллари, воситалари ва бошқалар. Тизимли ёндашув назарий фундаментал билимлар ва амалий тажрибанинг бирлиги тамойилини амалга оширишни талаб қилади [3].
Ҳар қандай касбий тайёрлашнинг асосий муаммоси талабаларни таҳсил жараёнидан ҳақиқий касбий фаолиятни эгаллашга ўтишини таъминлашдир. Назарий тайёргарликнинг педагогик амалиётдан ажратилиши ва амалиётнинг ўзини таълим муассасасида ўтказишнинг мумкин эмаслиги таълим ва касбий фаолият ўртасида тўғри боғлиқлик зарур деган хулосага келади. Баъзи психологик манбаларда бундай воситачилик фаолияти "квазипрофессионал" деб номланган [4].
Квазипрофессионал фаолият - бу талабанинг ўқув фаолияти мазмуни ва шаклларини тегишли, ўта умумлаштирилган мазмун ва касбий фаолият шаклига айлантиришга йўналтирилган касбий мазмундаги фаолиятидир.
Квазипрофессионал фаолият – бу биринчи навбатда, талабаларнинг олдинги олган билимлари таълим ва касбий фаолият воситаси сифатида намоён бўлади ва уларда амалий фаолиятда назарий билимларга таянишнинг барқарор қобилиятини шакллантирадиган фаолиятдир; янги вазифаларни ҳал қилиш учун зарур бўлган янги билим ва кўникмаларнинг ўсиши рағбатлантирилади [5].
Квазипрофессионал фаолият талабаларни ўқув жараёнида узлуксиз равишда касбий тайёрлаш блокларини қамраб олади ва талабалар, ўқитувчилар ва амалиётчилар ўртасидаги доимий узлуксиз алоқани таъминлайди. Бу мазмунан ва таълим шаклида касбий фаолият сифатида қаралади, бунинг натижасида талабалар келажакдаги касбий фаолиятнинг индивидуал элементларини мустақил лойиҳалаш тажрибасига эга бўлади.
Мавжуд тажрибани таҳлил қилиб, биз таълим ва касбий фаолиятни университетда талабаларга ўқитиш жараёнида фаолиятнинг учта етакчи шакли сифатида тақдим этамиз. Фаолиятнинг асосий шаклларининг шартли кетма-кетлиги, уларнинг касбий тайёргарлик жараёнидаги ўрни ва мазмунини қуйидагича ифодаланиши мумкин: