Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, мирзо улуғбек номидаги тошкент давлат университети

г) Умумлаштириш, абстрактлаштириш ва конкрет лаштириш методлари.

Илмий билишнинг бу методлари фақат тафаккуржараёнига оид бўлиб, улар илмий билишнинг назарийдаражасига хосдир.
Умумлаштириш — бу тадқиқот олиб борилаётганбир қанча предмет ёки ҳодисаларга хос бўлган томон лари, хусусиятлари ва хоссаларини фикрда эътибордансоқит қилиб, тадқиқот учун зарур бўлган бирорта бел ги ёки хусусиятни мавҳум ҳолатга келтиришдир. Ил мий билиш жараёни умумлаштириш ва абстрактлаш тириш билан тугамайди.
Конкретлаштириш — бу умумлаштириш ва абст рактлаштириш жараёнида ажратиб олинган, эътибордансоқит қилинган олдинги бутун белги ва хусусиятларнияна предмет ёки ҳодисалар билан боғлаб, шу предмет ёкиҳодиса ҳақида аниқ бир фикр ҳосил қилишдир.
Умумлаштириш, абстрактлаштириш ва конкрет лаштириш тафаккурдаги бир мантиқий амалнинг турли томонларидир холос. Тадқиқотчи умўмлаштириш,абстрактлаштириш ва конкретлаштириш усуллари асо сида тафаккур жараёнида янги назарий билимларниҳосил қилади. Бу усулларнинг ҳар уччаласи тафаккуржараёнида доимо бирликда қўлланиб, бир-бирларинитўлдириб келади.
Умумлаштиришдан абстрактликка ва ундан кон кретликка ҳамда конкретликдан умумлаштириш орқа ли яна абстрактликка томон бориш билишнинг уму мий усулларидир.
Илмий билишнинг бу усуллари фанлар тараққиёти нинг турли даврларида турлича роль ўйнаб келган.Конкретликдан абстрактликка бориш усули фанлар нинг шаклланиш даврида уларга оид турли илмий ту шунча ва категорияларни ишлаб чиқишда муҳим рольўйнаган эди. Кейинчалик фанлар жадал ривожланибборган даврга келганда, предмет ёки ҳодисаларничуқур билиш талаби абстрактликдан конкретликка кў тарилиш усулининг аҳамиятини орттирди. Шунга қа рамай, илмий билиш жараёнида бу икки усул доимобирликда ва ўзаро боғлиқлиқца қўлланилади. Бу усул лар назарий билишнинг индуктив ва дедуктив метод лари билан ҳам чамбарчас боғлиқдир.

д) Индуктив ва дедуктив методлар.

Индуктив метод ёки индукция билишнинг шундайусулики, бунда тадқиқотчи ўз тафаккурида текшираёт ган предмет ёки ҳодисалар тўғрисидаги бир қанчажузъий фактлардан, улар ҳақидаги айрим билимларданумумийроқ билимларни ҳосил қилади.
Илмий билишда индуктив усул билан ҳосил қилин ган билимлар доимо дедуктив усул ёрдамида текшири лади.
Дедуктив метод ёки дедукция — бу билиш жараёнидафикрда умумий билимлардан жузъий, қисман билим ларга келишдир. Дедуктив усул воситасида тадқиқотчибир синф, бир жинс, бир гуруҳ предмет ёки ҳодиса тўғ рисидаги умумий билимлардан уларнинг ҳар бири ҳақи да алоҳида билимларни ҳосил қилади. Инсоннинг би лиш тажрибасидан шу нарса маълумки, агар бирон хусу сият бир синф ёки бир жинсдаги ҳамма предмет ёкиҳодисаларга хос бўлса, бу хусусият шу синф ёки жинсгаойд ҳар бир предмет ёки ҳодисага ҳам хос бўлади.
Илмий билишнинг бу усуллари ўз навбатида тари хийлЪк ва мантиқийлик методлари билан чамбарчасбоғлиқдир.