Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, мирзо улуғбек номидаги тошкент давлат университети

б) Шахс ва унинг муҳити.

«Шахс» тушунчасида даставвал инсоннинг жамият да тутган ўрни ва бажарадиган вазифалари ифодатана ди. Шунга кўра, жамиятни ўрганадиган барча фанлардоирасига ҳам шахс масалалари киради. Хусусан, ин сон танасининг тузилиши ва фаолиятини ўрганадиганбиология ва бошқа фанлардан фаркли ўлароқ жамият шунослик, руҳшунослик, таълимшунослик каби қаторфанлар уни шахс сифатида олиб текширади.
Муайян маънода шахс — яхлит жамиятнинг ало ҳида олинган ажралмас бўлагидир. Унда даставвалмавжуд ижтимоий муносабатлар жамулжам бўлади.Лекин бу ўринда шахс билан жамият айнанлиги тўғ рисида гапиришга асос йўқ. Ибтидоий тузум соддажамоачилигининг инқирозга юз тутиши туфайли ки шилар бир-биридан «ички» дунёси ва ижтимоийманфаатлари билан ўзаро фарқланиб, шахс босқичи га кўтрилиб борадилар. Бунинг натижасида эса шахс билан жамият манфаатлари нисбати масаласикун тартибига қўйилади.
Шахснинг жамият билан муносабатлари ўзига хосжиҳатларга эгадир. Шахснинг ўзлиги даставвал, унингмуайян даражадаги мустақиллигидир. У ўзининг шуҳолати билан ижтимоий фаолиятнинг барча соҳалари да иштирок этади. Албатта, гап бу борада етук шахстўғрисидадир. Лекин янги туғилган чақалоқнинг шахсбўлиши имконияти фақат жамиятда воқе бўлади. Де мак, шахсни жамият вояга етказади. Чақалокдаги ин соний имкониятлар жамият муҳити таъсирида амалгаошиб, ўз такомилига эришади.
Инсон шахсининг шаклланишидаги биринчи бос қич — оиладир. Оила биоижтимоий сифатга эга бўл ган тузилма сифатида жамиятнинг барқарор дастлабкибўғиндир. Гўдак оилада илк бора ижтимоий-маданийқадриятларни ўзлаштиради ва улар заминида фаолли гини ошириб боради. Мактаб, турли ижтимоий гуруҳ лар (масалан, тенгдошлари, спорт уюшмалари ва бош қалар) билан мулоқот давомида маданий идеаллик қа рор топиб, шахс шаклланишининг муҳим жиҳатигаайланади.
Ҳар қандай жамият маданиятида инсон шахсинингетуклиги даражаси тўғрисидаги тасаввурлар ишлаб чи қилган. Масалан, юнон маданиятида ақлий баркамол ликка эришган шахс идеали илгари сурилган бўлса,Шарқ маданиятида инсоннинг доно, ботир, камтар ваодиллик каби ақлий, ахлоқий, жисмоний еифатлариидеал ҳисобланган. Саноатлашган жамиятлар ривож ланиши шароитларида ишбилармон, тадбиркор инсоншахси идеали марказий ўрин тутади.
Шахснинг маданий идеали у мансуб бўлган миллат,ижтимоий гуруҳда амалда бўлган қадриятлар доирасидашаклланади ва ривожланади. Бу ерда шуни таъкидлашжоизки, шахснинг идеали миллат ёки ундаги турлигуруҳлар учун типик бўлган идеалдан фарқ Қилинморилозим. Бу типдаги идеал одатда болаликдан қарор то пади. Маданий идеалда эса жамият ривожланиши ўзаксини топган бўлади. Шунга кўра, шахснинг маданийидеали унинг жамият ҳаётининг турли соҳаларидагифаолияти мотивлари ва мақсадини ўз ичига қамраболади.
Шахс ўзининг маданий идеалини рўёбга чиқаришиучун турли-туман ижтимоий гуруҳлар доирасида муай ян ўринга эга бўлиши ва муайян вазифаларни, роллар_ни бажариши лозим. Булар эса шахснинг фаоллигитуфайли юз беради.
фаоллик жамият ва шахснинг объектив эътиёжларибилан тақозоланган бўлиб ҳаёт-фаолиятининг барчажиҳатларини қамраб олади ва ҳар қандай кўринишидаҳам ҳаракат қилишдан бошланади. Бу ҳаракат тизими да шахсни ўраб турган муҳит татаби ва эҳтиёжлариниҳисобга олиш муҳимдир. Бунинг сабаби шундаки,шахс бажарадиган вазифалар шунчаки ихтиёрий тан лаб олинган эрмак бўлмай, балки у аъзо бўлган жамоава гуруҳдарда қабул қилинган стандартларга мувофиқбўлиши лозим. Бошқача қилиб айтганда ҳар бир шахсжамоа ва гуруҳлар доирасида муайян ижтимоий вази фани адо этади. Шахснинг ижтимоий ўрни — бу бош қалар манфаатини ҳам ҳисобга олиб барқарор ҳаракатқилишдир.
Шахснинг вазифаси ва ўрни тўғрисидаги масала ўзичига белгилаб қўйилган ҳуқуқ ва мажбуриятларни ҳамолади. Буларда жамият таркибий қисмларини ташкилэтган ижтимоий гуруҳ аъзолари риоя қилиши зарурбўлган қоидалар белгиланган. Гуруҳда қабул қилинганқонунларга кўра ҳар бир шахс бошқалар билан тегишлиҳуқуқий муносабатда бўлиши керак. Мажбуриятлар эсашахснинг ўзи мансуб бўлган гурухда эгаллаб турганвазифасига мувофиқ келадиган хатги-ҳаракатлар қили шидан иборат бўлади. Бошқача қилиб айтганда шахс нинг ижтимоий вазифаларни бажариши — бу фақат унгахос бўлган шахсий сифатларини ҳам намоён этишидир.Масалан, раҳбар (лидер) вазифасини бажариш учуншахс иродали, дадил, ўзига ишонган бўлиш билан биргаҳормай-толмай ишлаши, фидоийлик кўрсатиши лозим.Шунингдек, ўқувчи, ўқитувчи, ота-она, ҳарбий хизмат чи, жамоат арбоби ва бошқаларнинг ҳам бажарадиган ўзвазифалари мавжуддир.
Ижтимоий гуруҳлар ўз аъзоларининг хатти-ҳаракат ларини ҳеч вақт назоратсиз қолдирмайди, балки улар ни доимо баҳолаб боради. Бу эса шахслардан ўз ижти моий масъулиятига жиддий муносабатда бўлишни та лаб этади. Айни вақтда вазифаларнинг бажарилишигоят мураккаб кечади. Бунинг сабаби жуда кўп омил ларнинг амал қилишидадир. Шахсларнинг жисмонийжиҳати, қобилияти, акт-заковати ва бошқалар улар нииг айни шу ўринга лойиқ ёки аксинчалигини белги лайди, Агар шахс ноёб хусусиятларга эга бўлса, буунинг ишини анча осонлаштиради. Гуруҳларнинг ички
тузилиши, ташкилий уюшганлиги ҳам шахс ижтимоийўрнини намоён этишига таъсир этмай қолмайди.
Шахснинг шаклланиши, унинг сифатлари қарортопишида у интиладиган маданий-ижтимоий идеалларва бажариши лозим бўлган вазифаларининг ҳам ўрникатгадир. Буларни фалсафада инсоннинг ижтимоийла шуви (социализация) йўли билан шахсга ўтиши дебаташ қабул қилинган.
Ижтимоийлашув натижасида инсоннинг био ва ру ҳий жиҳатларига мақсадга мувофиқ, оқилона таъсирўтказилади. Бунинг оқибатида инсон шахси қарор то пишининг иккинчи томони — унинг субъектив«МЕН»и ҳам шаклланади. Шахснинг «МЕН»и ота оналар, қариндош-уруғлар, таниш-билишлар, маҳалла кўй ва бошқалардан ўзлаштирадиган сифатларидир. Бусифатлардан аниқ олинган жойи ва вақтига кўра ижо бий ёки салбий шахсий хусусиятлар шаклланиши мум кин. Биринчи ҳолда (ижобийликда) шахсда ўзи тўғри сида одиллик, эпчиллик, қобилиятлилик, уддабурон лик каби тасаввурлар туғилса, иккинчисида унинг лаё қатсизлиги, ношудлиги, заифлиги каби хусусиятлариқарор топиши мумкин. Албатта, бу хусусиятлар инсонсубъектининг ўз «МЕН»и тўғрисидаги фикрларидир.Уларнинг воқеаликка мувофиқ келишлиги, яъни ҳақи қийми ёки йўқпиги масаласини ҳам назардан қочир маслик лозим.
Субъектив «МЕН» юзага келиши билан нисбиймустақиллик тарзини олади ва шахс сифатларида зарурўринга эга бўлади. Шу билан бирга шахс «МЕН»и дои расида унинг иккинчи бир жиҳати — бошқаларнинг бу«МЕН»га бўлган муносабатига жавоблари масаласиҳам фарқданади. «МЕН»нинг бу жиҳати «ўзга МЕН»бўлиб, унда аниқ олинган шахснинг хатти-ҳаракатла ри, фикр-ўйи, сиёсий мавқеи, турмуш тамойиллари ваҳоказолар тўғрисида жамоатчилик фикрларини ҳисобгаолиш (ёки олмаслик) билан боғлиқ қарашлар ифодала нади
«Ўзга МЕН» қуйидаги ҳолатлардан ташкил топади.Булар — бошқаларнинг айни шу шахс тўғрисидаги қа рашлари асосидаги фикрлар; айни шу шахснинг хатти ҳаракати ва фаолиятини бошқалар томонидан баҳолашбилан боғлиқ фикрлар; бошқаларнинг қарашлари ваберган баҳоларига жавобан қониқиш, ғурур, ўзигаишончининг кучайиши, ўзини бекаму-кўст деб ҳисоб лаш, уялиш, афсусланиш, эҳтиёткорликка мойиллик
каби ҳолатлардир. Шахснинг субъектив «МЕН»и би лан унинг тўтрисидаги «ўзга МЕН» бир-бирини тўл диргандагина инсоннинг ижтимоий табиати ҳақидагификрлар ҳам тўлароқ бўлади.
«МЕН» инсон шахсининг ички муайянлигини ифо далайди ва моҳиятан унинг белгиловчисидир. Ундашахснинг ўз-ўзини англаши, феъл-атвори ва иродаси нинг манбаи жамлангандир. Шахс «МЕН»и инсоннингу ёки бу йўналишдаги фаолияти билан боғланиб, ўзи нинг турли-туман қирраларини намоён қилади. Уларэнг умумий тарзда қуйидагилардир:
1. Уз-ўзини англаш. Бу шахснинг объектив воқе ликка нисбатан турли даража ва шаклларда ифодала надиган хатти-ҳаракати, ҳис-туйғулари, фикр-ўйлари,манфаати, ўзи аъзо бўлган энг оддий гуруҳдан жамият гача бўлган барча босқичлардаги ўрни ва ҳоказоларнибилиб олганлигидир. Бунинг натижасида шахснингтурмушфаолиятини оқилона бошқариши йўлга қўйи лади. Ўз навбатида ўз-ўзини бошқариш негизидашахснинг ўзини такомиллаштириш, рўёбга чиқаришитаъминланади.
2. Рефлексия (лотинчада геЯехю — орқага қараш).Бу шахс ўз фаолиятини, маънавий оламини таҳлилобъекти сифатида олишидир. Унда шахс ўз маънавия тининг ўзига хос жиҳатларини билиши, ўз ҳаракатла рини мулохаза қилишга интилишини ифодалайди.
3. Дунёқараш. Шахс ўз борлиғининг табиати вамаъноси, уни ўраб турган оламнинг моҳияти, мазмунива ҳолати тўғрисидаги маълум бир мақсадга йўналти рилган, эътиқодга айланган, турмуш эҳтиёжлари биланузвий боғланган назарий-умумий қарашларнинг йиғин дисидир. Дунёқараш, энг аввало олам ҳақидаги яхлитбилимдир. Шахс билиш жараёнида ўз фаоллигини на моён этиб, дунёқарашида воқеликни нафақат қандайбўлса ўшандай акс эттиради ва яна уни муайян тарздабаҳолайди. Демак, шахснинг билими унинг маънавийдунёсини бойитади, билим — баҳо ва билим — муноса бат эса унинг ижтимоий мавқеи ва турмуш тамойилла рини шакллантиришга кўмак беради. Булардан кўрина дики, шахс дунёқараши фақатгина билимлардан иборатбўлмай, балки унинг воқеликка муносабатини ифода лайдиган эътиқодлар тизими ҳамдир. Шахс дунёқарашифцнга мувофиқ, мантиқан изчил, тараққийпарвар, ақлтарозисидан ўтган (рационал) ёки фанга зид (иррацио нал)реакцион бўлиши мумкин.