Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат

 
MULTIMEDIALI ELEKTRON QO‘LLANMALARNING TA’LIM 
SOHASIDAGI O‘RNI 
Mamatkabilov A.X. - TDPU Termiz filiali Boshlang`ich ta`lim va aniq fanlar 
kafedrasi katta oʻqituvchisi, Rahmonov S.SH. - TDPU Termiz filiali Informatika 
oʻqitish metodikasi ta`lim yoʻnalish talabasi, Haitova D.I. - Termiz Axborot 
texnologiyalari va turizm kasb-hunar kolleji oʻqituvchisi 
Bugungi kunda ta’lim sohasidagi asosiy maqsad fanlardan yangi o‘quv fani 
(o‘quv predmeti) yaratish va bu fanning o‘zlashtirilishini ta’minlashdan iborat. Bunda 
o‘quv fanlari o‘quvchining barcha talab-ehtiyojlarini qondirishini, ilg‘or pedagogik 
texnologiyalar talablari asosida avval o‘qish, so‘ngra bu o‘qishga o‘rgatish uchun 
o‘qish prinsipiga asoslanishni, talaba yoki o‘quvchining o‘quv materialini o‘zlashtira 
olish darajasini, nazariy va amaliy bilimlarni egallashda “oddiydan-murakkabga” 
qoidasiga asoslangan nazorat topshiriqlarini belgilashni, o‘quvchilarga individual va 
tabaqalashgan holda yondashish xususiyatlarini hisobga olish lozim.
Metodikaning vazifalari va muammolarini to‘g‘ri hal qilish uchun fanlarni 
o‘qitish konsepsiyalarini yaratish hamda fanlarning mazmunini qanday izohlashdan 
iborat bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan ikki muammoning yechimini topish kerak bo‘ladi. 
An’anaviy o‘qitish texnologiyasida o‘quvchi shaxsining rivojlanishini hisobga olgan 
holda, bilimning ko‘nikmaga aylanishi, undan esa malakagacha o‘sishiga yetarli 
ahamiyat berilmaydi. O‘qituvchi bunda talabaga, iloji boricha o‘rganilayotgan fanning 
mavzusi bo‘yicha ko‘proq ma’lumot berishga harakat qiladi. Shuning bilan bir qatorda, 
axborotlarni to‘plash, ularni tanlash va qayta ishlash, o‘rganilgan axborotlarni qo‘llash 
kabi bilimning uchta bosqichidan iborat modeliga o‘qituvchi hamma vaqt ham rioya 
qilavermaydi. Keyinchalik talabaning bilim faoliyati (olgan bilimi) uning yangi 
pog‘onasiga, ya’ni bilish faoliyatining faollashuv jarayoniga o‘tish kerak. Shundagina 
bilim ko‘nikmaga, ko‘nikma esa malakaga aylanadi. 
Darslarni yuqorida tilga olingan tamoyillarga muvofiq tashkil etish va 
o‘tkazishda axborot texnologiyalari integrasiyasida asosiy elementlar hisoblangan 
elektron qo‘llanmalar hamda virtual stendlar yordamida olib borish maqsadga 
muvofiqdir. Bunda o‘quv materiali animatsiya asosida tushuntiriladi, ma’lumki, bu 
an’anaviy o‘qitish metodikasida qo‘llanilmaydi. Shuningdek, an’anaviy metodikada 
o‘quvchilar bilan individual va tabaqalashgan yondashuvlar asosida ishlash ko‘p 
hollarda yuzaki xarakterga egadir. 

---

185 
Bugungi kunda oliy o‘quv yurtida ta’lim jarayonini tashkil etishning asosiy 
shakli ma’ruza o‘qish hisoblanadi. Shu bois axborot texnologiyalarini o‘quv jarayoniga 
tatbiq etishda ma’ruza darslariga alohida e’tibor berish tasodifiy bir hol emas. Bu 
ma’ruza darslarining nazariy, didaktik tomonlarini takomillashtirishni, uning o‘quv 
jarayonidagi salmog‘ini yanada oshib borishini ta’minlaydi. Ko‘pgina pedagog-olimlar 
ma’ruza darslarini yaxshi o‘tishni yo‘lga qo‘yish o‘qitish sifatining oshishiga olib 
kelishini ta’kidlaganlar. Masalan, A.Ye.Jukovskiyning fikricha, “Ma’ruza darslari 
boshqa shaklda dars o‘qitishdan yuqori o‘rinda turadi va uni boshqa biror bir dars bilan 
almashtirib bo‘lmaydi” [1]. 
Haqiqatan ham, ma’ruza talabalarning amaliy, laboratoriya ishlari hamda o‘quv 
adabiyotlari bilan mustaqil ishlay olishlari uchun ularni zarur nazariy 
bilimlar,yo‘lyo‘riqlar, tavsiyalar bilan qurollantiradi. 
Pedagog-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri har bir talabaga 
rejalashtirilgan o‘quv materiallarini yetkazib berish va uni o‘zlashtirish darajasini 
oshirishga erishishdan iboratdir. Shu bois ma’ruza darslarida mavzularni 
tushuntirishning murakkab emasligi va qabul qilishning osonligi (yengilligi) kabi 
xususiyatlar xos bo‘lishi lozim. Ma’ruza darslarida mavzular bo‘yicha o‘quv-
materiallarining uzviyligi, to‘laligi, tegishli savollarning qamrab olinganligiga hamda 
ularning juda sinchkovlik bilan tanlab olinishiga e’tibor berish kerak. 
Mavzu ustida talabalar qancha ko‘p mustaqil ishlasalar, ular shuncha ko‘p 
tushunadilar va eslab qoladilar. Tushunib, eslab qolish – eng yaxshi va mustahkam 
bilim olishning sinalgan usullaridandir. 
Tushuntirish–ilmiy isbotlash, ilmiy tushuncha va qoidalarni shakllantirish, 
qonun va qonuniyatlarni o‘rgatishning asosiy metodidir. Bu ta’lim metodida eng 
muhim narsa – mulohazalarning ilmiy isbotlovchi mantiqiy bo‘lishidir. Tushuntirish 
atamasi ishlatilganda, avvalo, o‘quv materialining ilmiy xarakteri nazarda tutiladi. 
Ilmiy fikr mantiqi tushuntirish metodi oldiga qo‘yiladigan asosiy talablarni belgilaydi. 
O‘qituvchi, dastavval, o‘quv predmetning ilmiy mazmunini yaxshi bilishi, undagi 
nazariy qoidalarni ajratishi, isbotlash vositalarini aniqlashi, talabalarni qiziqtiradigan 
va mulohazalarni istalgan tomonga burib yuborish g‘oyasini vujudga keltiradigan fakt, 
materiallar tanlashi kerak. Ilmiy tushuntirishlar muayyan mantiqiy shaklda olib 
borishni talab qiladi, uning uchun o‘qituvchi mantiqli isbotlashning yo‘l va usullarini 
bilishi hamda to‘g‘ri tanlashi kerak [2]. 
Tushuntirish darajasi materialni bayon qilish uslubiga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. 
Tushuntirish diqqat qilish, tinglash va tushunish istagini talab etadi. Tushuntirish 
davomida, talabalarning bilish faolligini kuzatib borish, uni oshiradigan turli usul va 
vositalardan forydalanish zarur. Tushuntirish – fikr-mulohazalarning mantiqiy yaxlit 
isbotlovchi tizimidir, shu sababli darsda tushuntirishlarning borishini o‘zgartirish 
ma’qul emas. 
Mustaqil shug‘ullanish talabalarda psixologik jarayonlarni rivojlantirishga sabab 
bo‘ladi va keyinchalik mavzuni tushunishlari uchun ularni keng masshtabda fikrlash, 
voqeahodisa hamda faktlarni tahlil qilishga tayyorlab boradi. Shuni ta’kidlash lozimki, 
ma’ruza darslarini o‘tishda mavzularga doir elementlarni ko‘proq namoyish etish 
yaxshi samara beradi. Shu sababli ma’ruza darslariga tayyorgarlik ko‘rish jarayonida 
didaktik o‘yinlardan foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, ma’ruza 

---

186 
darslariga tayyorgarlik ko‘rishda zamonaviy axborot vositalaridan foydalanish, mavzu 
bo‘yicha talabalarga o‘quv materiallarini ko‘rish, eshitish, tushuntirish, taqqoslash va 
obrazlar ko‘rinishida taqdim etish komponentlarning kiritilishi uning samaradorligini 
oshirishga olib keladi. 
Ma’ruza o‘qishda o‘qituvchi berilayotgan materialni har xil ko‘rinishda 
(nutqning darajasi, past yoki baland, takrorlash, qo‘shimcha namoyish qilish) bayon 
qilishi mumkin. Boshqa tomondan, o‘qituvchi talabalarda bunga qachon ehtiyoj 
tug‘ilayotganligini aniq bilmasligi mumkin. Bunga talabalarning ma’ruza darslarini 
ma’lum qismlariga faol ishtirok etmaganliklari sababdir. Buning natijasida darsdan 
darsgacha bo‘lgan material o‘zlashtirilmay qolishi mumkin. 
Ta’lim jarayonining pedagogik-psixologik qonuniyatlari shu narsani ko‘rsatadiki, 
o‘qish-o‘qitishdagi ko‘rgazmalar, nafaqat surat vazifasini, shu bilan birga kognitiv 
(ko‘z bilan kuzatiladigan) vazifani bajargan taqdirdagina o‘zlashtirish unumdorligi 
oshadi. Aynan shuning uchun kognitiv grafika – sun’iy intellekt nazariyasi yangi 
muammoli soha unga asosan murakkab ob’ektlar kompyuter suratchalari qo‘rinishida 
tasvirlanadi. Bunda o‘quv materiali (modul)ning tarkibiy tuzilmasi sifatida rangli 
ko‘rinishdagi kognitivgrafik o‘quv elementlari (rasmlar bloki) xizmat qiladi. Shuning 
uchun rasmlar o‘quv materiali (modul)ning asosiy bosh elementi hisoblanadi. Bu esa, 
o‘z navbatida birinchidan, talabaning ko‘rish va fazoviy fikrlash qobiliyatini 
rivojlantiradi, chunki bunda o‘rganish jarayoniga miyaning o‘ng yarim shari boy 
imkoniyatlari qo‘shiladi, ikkinchidan, o‘quv materiali mazmunini o‘zida zich 
joylashtirib, uni ravshan ifoda etuvchi surat (rasm) talabada tizimli bilim shakllanishiga 
yordam beradi. Uchinchidan, kompyuter ekranidagi rangli suratlar, o‘quv axborot 
materialini talaba tomonidan qabul qilish va eslash samarasini oshiradi hamda 
talabalarni estetik tarbiyalash vositasi bo‘lib xizmat qiladi.