Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўрта махсус, касб-ҳунар таълими маркази

Мавзу:Нутқ маданиятининг кўринишлари, эгаллаш йўллари ҳақида тушунча. Тил ва нутқнинг киёсий таҳлили. Ўзбек адабий тил меъёрларини таснифлаш.
Режа:
1.Нутқ маданиятининг кўринишлари, эгаллаш йўллари ҳақида тушунча.
2.Тил ва нутқнинг киёсий таҳлили.
3.Ўзбек адабий тил меъёрларини таснифлаш.


4.1.Нутқ маданиятининг кўринишлари, эгаллаш йўллари ҳақида тушунча.
Нутқ маданияти асослари фани ўзбек тилшунослигининг ўзига хос амалий соҳасидир. У тилшуносликнинг назарий курсларидан олинган били мларга суянган ҳолда тўғри ва чиройли нутқ тузиш йўлларини ўргатади.
Нутқ маданияти-амалий жиҳатдан нутқнинг хилма-хил муаммоларини тадқиқ қилувчи фан. Педагогикада тилшуносликнинг мустақил соҳаси сифатида чиройли нутқ тизимининг қобилиятлари, сирлари, тил, тил нормалари, нутқ нутқнинг сифатлари, нутқий услублар, нутқда учраши мумкин бўлган камчилик ва хатолар, нутқий асарларнинг кўринишлари, нутқнинг талаффузига доир муаммолар юзасидан баҳс юритади.
Нутқ маданияти асослари ҳам фан сифатида ўз текшириш объекти ва вазифаларига эга. Унинг текшириш предмети нутқнинг тил қурилиши, адабий тил нормалари ва нутқнинг коммуникатив (алоқа учун керакли) фазилатларидари. Бу фазилатлар ҳар қандай нутқда бир хил даражада бўлмайди. Шунинг учун турли кишининг нутқи тингловчи томонидан турлича қабул қилинади. Ҳатто, бир кишининг турли мавзуда нутқи ҳам ҳар хил бўлиши мумкин.
Нутқ маданияти назариясида тил нормаси марказий тушунчадир. Тил маданиятининг асосий текшириш объекти адабий тил нормалари, асосий вазифаси эса ушбу нормадаги иккиланишларни бартарф этиш бўлмағи керак. Тил нормаси тушунчаси мураккаб муаммолардан бўлиб, кўп ўлчовли, кўп режали, яъни объектив-тарихий, маданий-сотсиологик ва соф лингвистикҳодисадир. Тил нормаларнинг муҳимлиги ҳақида рус тилшуноси Л.И.Сквортсов образли қилиб шундай деган эди: «Ижтимоий-маданий ҳаётда тил нормалари бир машъаладирки, нутқ фаолиятининг қирғоқсиз океанида тил коллективи унга қараб интилади, таянади».
Шундай қилиб, нутқ маданияти асослари фани адабий тил нормаларини, унинг тарихийлигини, тараққий этиб бориши, ундаги баъзи унсурларнинг эскириши, улар ўрнида жамиятнинг янгича талабларига жавоб берадиган янги норматив унсурларнинг пайдо бўлишини кузатиб, қайд этиб боради.
Ҳар бир давр адабий тилининг ўз нормалари бўлади.
Баъзи бир ҳодисалар узоқ даврлар норма сифатида қўлланилиб келиши мумкин. А.Навоий ижод қилган ХII аср ўзбек адабий тилининг ўз нормалари мавжуд эди, уларга кўра тилнинг фонетикаси, грамматикаси ва статистикасидан фойдаланишнинг ўз меъёри бор эди. У давр адабий тилининг ўз талаффуз нормалари ҳам бўлган. Бу адабий нормалар жиддий ўзгаришларга учрамасдан бадиий адабиёт тилида ХIIХ аср охиригача амал қилиб келди.
Бизнинг давримизда ўзбек адабий тили нормалари жиддий янгиланади: сўз қўллаш, грамматика, талаффуз нормалари халқ жонли тили хусусиятлари асосда ўзгарди. Шунга қарамасдан, тарихий шаклланган анъанавий нормалардан баъзилари ҳозир ҳам амал қилиб келмоқда.
Нутқ маданияти фани тилнинг ҳамма соҳалари бўйича адабий тил нормаларини тадқиқ қилиб боради. Энг мақбул ҳодисаларнинг адабий норма сифатида мустаҳкамланиши учун тавсиялар беради. Балки ўзбек миллий адабий тили фаолиятини, унинг ривожланишини кузатиб боради, объектив қонунларини кашф этади, шулар асосида тавсиялар беради, холос.
Ҳар бир нутқда тилнинг ҳамма қисм (ярус) лари озми-кўпми ўз ифодасини топади. Тилнинг бирор соҳаси қатнашмай қолган нутқнинг бўлиши мумкин эмас. Демак, ҳар қандай нутқда тилнинг фанетика ҳам, лексикаси ҳам, сўз ясалиши, морфология ҳам, синтаксис, стимистикаси ҳам иштирок этган бўлади. шундай экан, обеъкти нутқ бўлган нутқ маданияти фани ҳам тилшуносликнинг ҳамма тармоқ фанлари билан бевосита боғлангандир.
Нутқ маданияти бу фанларга хос ходисаларни тўғридан-тўғри ўрганмайди. Уларни нутқнинг алоқавий сифатларига ижобий ёки салбий таъсирига кўра текширади. Масалан, нутқ маданияти нутқ товушларининг унли ва ундошлардан иборатлиги, уларнинг таснифи ва ҳоказоларга «қўл урмасдан», фақат у ёки бу нутқ товушини нутқнинг тингловчи (адресат) га етиб боришида ёки сўзловчининг нутқ жараёнидаги оҳангини етказишда кўрсатилган яхши ёки ёмон таъсири
Нутқ маданияти фани ўз хусусиятларига кўра услубшунослик (стилистика)га яқиндир. Услубшунослик тил услубларини ўрганади. Нутқ маданияти асослари фани бўлса тилшуносликнинг тил нормаларига алоқадор ҳамма соҳалари билан боғлангандир.
Нутқ маданияти асослари фаниниинг асосий таянчи ҳозирги ўзбек адабий тилининг грамматикасидир, чунки нутқнинг тўғрилиги унинг асосий фазилати бўлиб, у грамматик нормаларига асосланади.
Нутқ маданияти асослари фани норматив грамматика орқали олинган билимларга суянса ҳам тил материалларига, муносабатига кўра ундан фарқ қилади. Нутқ маданияти асослари фанини тил далилларининг нормага бўйсиниши, мос келиши, тебраниб туриши, нормани бузиш ҳоллари қизиқтиради. Нутқ маданияти асослари соф амалий мақсадни кўзловчи фан сифатида, тил ҳақидаги билимларнинг амалий сохаси сифатида тил тузилишининг норматив мустаҳкам ёки номустаҳкам соҳаларини белгилаш ва кучсиз томонларини мустахкамлайдиган тавсиялар бериш билан шуғулланади. Нутқ маданияти грамматик нормалар тизимини, бу системани кучайтирувчи ёки сусайтирувчи шарт-шароитларни ўрганади. Аммо у нормага бўйсинувчи грамматик категориялар, шакллар, маъноларни ўрганмайди.
Нутқ маданияти асослари фани лексикология ва семасиологияга қаттиқ боғлангандир. Чунки нутқнинг алоқавий фазилати хисоблангшна аниқлик, тўғриликни сўзнинг луғавий маъноларининг аниқ тавсифсиз тушуниб бўлмайди. Нутқнинг мантиқлиги сўз маъноларининг маъно ва мазмуний боғланишларига асосланади. Нутқнинг софлик, ифодавийлик, ўринлилик каби алоқавий фазилатлари ҳам нутқ маданияти фанини лексиколгия ва семасиология билан боғлайди. Нутқ маданияти асослари фани ҳамма вақт мантиқ ва руҳшуносликка суянади. Логикага мурожат қилмасдан туриб аниқлик ва мантиқийликни тайинлаш ҳам, баҳолаш ҳам мумкин эмас.
Мантиқий сўзлар ва бутун бир галдан чиқадиган тушунчаларни белгалайди. Сўзларнинг маъноси ва ифодаланаётган тушунча ўртасидаги муносабатни мантиқ текширади. Мантиқ сўзлар, бирикмалар ва гаплар орасидаги маъно алоқаларини тайинлайди. Синтактик тузилмалар орасида мазмуний алоқаларнинг жиддийлиги ҳақида шубҳа пайдо бўлганда ҳамма вақт мантиққа мурожаат қилиш зарурияти туғилади. Бундай пайтларда асосий тушунчалани ҳам, мантиқий категорияларни ҳам, унинг силлогизмини (2 хил фикрни таққослашни) фаразлар ва теоремаларни ҳам ишга солишга тўғри келади. Мантиқийликка мурожаат қилиш, хусусан, гапни тавсифлаш, унинг мантиқан манфий ва мусбат томонларини аниқ белгилаш пайтида янада зарур бўлади.
Нутқ кўриниши ўринли ва ўринсиз бўлиб кўринган ҳаётий ҳолатларда руҳшуносликка мурожаат қилишга тўғри келади. Руҳшунослик ўринсизайтилган гаплар инсоннинг руҳий ҳолатига қандай таъсир этишини аниқ айтиб бериши керак.
Булардан ташқари нутқ маданити асослари фани нафосат ҳақидаги фан эстетика билан, бадиий адабиёт назарияси, адабиётшунослик ва адабий танқид билан ҳам алоқадордир.