Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

3-савол. Аудиторлик текширувида эксперт ишидан фойдаланишнинг хориж тажрибаси
Аудиторнинг маълумоти ва тажрибаси унга ишчанликка оид масалалардан яхши хабардор бўлишга имкон беради, бироқ унда, кутилганидек, актуарний ёки мухандис каби бошқа касбга ўқиган огдам каби бошқа касбга ўқиган одам каби экспертлик билими бўлмайди. Агар аудит махсус экспертлик ибилимини талаб қилса, аудитор зарур далилларни йиғишда ёрдам бериши учун эксперт ёллайди. ИСА 620 экспертни махсус барқарор маҳоратга, буҳгалтерия ҳисоби ва аудитдан ташқари аниқ соҳаларда билим ва тажрибага эга инсон сифатида таърифлайди.аудитор экспердан фойдаланиши мумкин бўлган вазият активларнинг маълкм турларини баҳолаш (ер ва бинолар, санъкт асарлари, қимматбаҳо тошлар ва бошқалар.); активларнинг физик (жисмоний) ҳолатини аниқлаш (белгилаш); суғурта баҳоси шартномалардан келиб чиқадиган қимматликлар; аниқланган экспертлик билими ЛТС (масалан, телекомуникация компаниялари аудити); ва суд қарорлари.
Агар экспертнинг ишидан назорат далили сифатида фойдаланилса, аудитор экспертнинг касбий гувоҳномаси, тажрибаси ва обрўсини кшриб чиқиб (билиб) малакаси ва омилкорлиги (билим даражаси в.б.)ни аниқлаши зарур. экспертнинг холислиги (объективлиги) бағоланиши лозим. эксперт мижоз томонидан ёллаб олинган ёки айрим йўллар билан мижозга боғланган бўлса, (яъни боғлиқ корхона ёки “боғлиқ томон”) холисликка путур этади. Аудитор экспертнинг ишлари ҳажми аудит мақсади учун этарлилиги ҳақида этарлича тегишли назорат далилларини олиши лозим.
Мижоз экспертга қуйидагиларни камраб олувчи кўрсатмаларни ёзиши керак:

• Експертнинг иш ҳажми;

  
  

• Експерт докладининг қамрови;

  
  

• Аудитор томонидан экспертнинг ишларидан мақсадли фойдаланиш;

  
  

• Експертнинг мижознинг файллари ва ёзувларига кира олиш имконияти.

  
  

Тайёрланмаган ва ўзгартирилмаган (ўзгармаган) аудиторнинг дастлабки ҳисоботи (битирув ҳисоботи) экспертнинг ишига мурожаат қилиши лозим. Бундай ҳавола нотўғри тушунилиши мумкин, аудитор хулосасини малакасини бўлиши ёки жавобгарликни бўлиб олиш – буларнинг ҳеч қайсиси мўлжалланмаган.

Агар эксперт ишининг натижасида аудитор ўз хулосасини ўзгартирган тарзда чиқаришига қарор қилса, айрим ҳолатларда, модификациянинг табиатини тушунтира бориб, экспертга номи ва иштироки даражаси бўйича мурожаат қилиш ўринли бўлади. Бу ахборотларни очишда экспертнинг рухсати талаб қилинади.
Агар мавжуд аудитор бўлса, Профессионал Бухгалтерлар учун ИФАС Аҳлоқ кодекси (етиканинг 3-бобида муҳокама қилинган, Профессионал Бухгалтерлар учун) янги аудитордан ўзидан аввал бевосита мулоқотда бўлишни талаб қилади. Янги аудитор мавжуд аудиторнинг ўрнини эгаллаганда, аҳлоқ кодекси янгича, таклиф қилинган аудиторга мавжуд бухгалтер билан муомалада бўлишни тавсия этади. (маслаҳат беради) Мавжуд бухгалтер мижознинг ишини таклиф қилинган бухгалтер билан муҳокама қилгунга қадар бўлган даража ушбу очиш(фош этиш)га таалуқли мижознинг рухсатини олиш бўйича ва мюридик ҳамда этик талабларга боғлиқ бўлади. Бу коммуникациянинг мақсади янги аудитор аудитни қабул қилиб олгунича билишикерак бўлган техник ёки этикага оид фактлар ёки ҳолатлар бор – йўқлигини аниқлашдан иборат. Бу талаб – муҳим чора бўлиб “фикрни сотиб олиш” ёки авваоги аудитор мижоз билан муносабатларини тугатган ҳолат ҳақида янги аудиторни хабардор қилишнинг олдини олади.
Профессионал Бухгалтерлар учун аҳлоқ кодексида баён қилинишича,таклиф қилинган аудитор издошидан сўровнома олиши бўйича мавжуд аудитор қандайдир касбий сабаблар бор-йўқлиги, издошининг таклиф қилинган аудитори вазифасини нома учун лавозимини қабул қилмаслиги кабиларни маслаҳатлашиши керак. Аугр мижоз мавжуд рухсат берилган аудиторга издошининг таклиф қилинган аудитори билан ўзининг (унинг) ишини муҳокама қилишини рад эца, мавжуд аудитор факт таклиф қилинган аудиторга аввалгитомонидан очилиши кераклигини айтиши мумкин.