Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат аграр университети доривор ўсимликлар кафедраси

Асосий ва қўшимча ўқув адабиётлар ҳамда ахборот манбалари........

5

1. 
   МАЪРУЗА МАШҒУЛОТЛАРИ
   

Маъруза 1. ФИТОПРЕПАРАТЛАРНИ НАЗОРАТ ҚИЛИШ ФАНИ, МАҚСАДИ
ВАЗИФАЛАРИ, ҚИСҚАЧА ТАРИХИ, ТАСНИФИЙ ГУРУХЛАРИ


РЕЖА:

1.Доривор ўсимликлар асосида олинадиган дори воситалари -фитопрепаратлар таърифи, тавсифи, номенклатураси.

2.Фитопрепаратларни назорат қилишнинг ўзига хос томонлари.

3.Фитопрепаратларни сифат назоратида қўлланиладиган замонавий физик-кимёвий асбоблари.

Калит сўзлар: фитотерапия, фитопрепратлар, биофоал моддалар

Халқ соғлиғини сақлаш, касалликларни олдини олиш, ёш авлодни соғлом қилиб тарбиялаб шакллантиришда шифобахш ўсимликлар ва улардан тайёрланадиган доривор воситаларнинг ўрни беқиёсдир. Кейинги йилларда кўп мамлакатларда, жумладан, Ўзбекистон Республикасида ҳам фармацевтика саноатини жадаллик билан ривожланиши кузатилмоқда. Шу сабабли ҳам фармацевтика корхоналарининг доривор ўсимликлар хом ашёсига бўлган талабини кескин ортишига сабаб бўлмоқда.

Фитотерапия- халқ табобатидан то ҳозирги замонавий тиббиётгача синалган, минг йиллик тажрибалар мажмуасига асосланган илмдир. Доривор ўсимликларнинг шифобахш хоссалари қадимги замонларда эмпирик белгиланган бўлиб, хозирги замонавий тиббиётда илмий натижаларга асосланиб қўлланилмоқда.

Фитопрепаратлар таркибида турли синфга мансуб бўлган комлекс таъсир қилувчи моддалар сақланган бўлиб, улар ошқозон-ичак тизимида биологик фаол моддаларнинг

тўлиқ сўрилишини ва хужайра протоплазмасининг харакат фаолиятини таъминлайди, ферментатив фаолликни кучайтиради, тўқималарнинг эластиклигини ва

ўтказувчанлигини яхшилайди ҳамда организмдан заҳарли моддаларни чиқариб юборишни таъминлайди. Табиий биологик фаол моддалар танада осон зарарсизлантирилади, организмда модда алмашинуви жараёнида фаол иштирок этади, аллергенлик хусусияти сунъий кимёвий йўл билан олинган дори воситаларидан бир неча маротаба кам бўлади. Бу хоссаси ҳозирги вақтда аллергия касаллиги кенг тарқалган давр учун айниқса муҳимдир.

Фитопрепаратлар терапевтик таъсирининг кенглиги, заҳарлилигининг камлиги ва узоқ вақт ножўя таъсирларсиз қўллаш мумкинлиги билан синтетик дори воситаларидан анча устун туради. Фитопрепаратларнинг афзаллиги улар таркибида маълум биофаол

моддалар борлигидадир. Замонавий амалиётда ўсимликнинг ҳар хил биофаол моддаларидан фойдаланиб келинмоқда. Алкалоидлар, эфир мойлари, органик кислоталар, витаминлар, ошловчи моддалар, смолалар, шилимшиқлар, фитонцидлар шулар жумласидандир. Ўсимликлардан олинган доривор моддалар –бу бутун биогенетик йиғилган мажмуа бўлиб, ўзида фаол таъсир этувчи модда ва бошқа иккиламчи метаболитлар, протеинлар, эфир мойлари, хлорофилл, микроэлементлар, ноорганик тузлар ва витаминлар сақлайди.

Фитопрепаратларни ишлаб чиқаришда ўзига хос камчиликлардан ҳоли эмасдир. Бу камчиликлар қуйидагилар:

-биофаол модданинг фақат 50-60% игина ажратиб олинади;

-40% дан кўпрок фитопрепаратларнинг чинлиги ва миқдорини ҳаққоний бахолаш усуллари ишлаб чиқилмаган;

-баъзи доривор ўсимликлар турлари камайиб кетган.

Бу муаммоларни ҳал қилиш учун қуйидагилар зарур:

-технологик жараёнларни такомиллаштириш сирт фаол модда (СФМ), суюлтирилган карбонат ангидридларни (СО2) ишлатиш, хом ашёнинг майдалик даражасини ошириш;

-халқ табобатида қўлланиладиган доривор ўсимликларни илмий асосда ўрганиш, уларни маданийлаштириш ва етиштиришда агротехника қоидаларига амал қилиш.

6
Шу билан бирга маҳсулот сифатини баҳолашнинг ҳаққоний усулларини ишлаб чиқиш ва чиқиндисиз технологик жараёнларни йўлга қўйиш лозим.

Мамлакатимизнинг таббиий иқлим шароити биофаол моддаларни етарли даражада ўсимлик органларида йиғилишига имкон беради.

Ўсимликлардан тайёрланган фитопрепаратларга ҳозирги вақтда бутун дунё бўйлаб халқ табобати ва илмий тиббиётда қизиқиш ортиб бормоқда.

Республикамизда тиббиёт амалиётида қўлланилишга рухсат этилган дори воситалари, тиббий буюмлар ва тиббий техника Давлат Реестрида 2441 маҳаллий дори воситалари рўйхатдан ўтган. Шулардан 142 та доривор ўсимликлардан асосида олинган препаратлар ва 5 та субстанция - доривор ўсимлик экстрактлари (артишок барги қуруқ экстракти, куркума(зарчава) илдизпояси қуруқ экстракти, гармдори қуюқ экстракти, сеннозид қуруқ экстракти, фитопассит қуруқ экстракти) рўйхатдан ўтган.

Бутун дунёдаги каби мамлакатимиз флораси ҳам хилма-хил шифобахш ўсимликлар дунёсига бой генофондга эга. Доривор ўсимликларни ўрганиш, биофаол моддаларни ажратиб олиш, хом ашёсини тайёрлаш, биокимёвий таркибини ўрганишда Тошкент фармацевтика институти, ЎзР ФАнинг акад. С.Ю.Юнусов номидаги Ўсимлик моддалари кимёси институти, Биоорганик кимё институти, А.Султанов номли Ўзбекистон кимё-фармацевтика илмий тадқиқот институти, ўсимлик ва хайвонлар генофонди институтлари олимларининг хизматлари салмоқлидир.

Улар томонидан ўтказилган кенг қиррали тадқиқотлар натижасида республикамизда ўсадиган доривор ўсимликларни батафсил ўрганиб, биофаол моддалрни ажратиб олиш ва фармацевтика саноатида фойдаланиш имкониятларини аниқлаш, янги дори шаклларининг истиқболли турларини технологиялари ишлаб чиқилмоқда.